Жалпы, Ислам тарихының алғашқы кезеңдерінде Куфаның космополиттігіне байланысты ол жерде көптеген саяси оқиғалар орын алған. Халифа Омардың кезеңінің өзінде Куфа саяси толқулардың ошағына айналған еді. Хазірет Осман кезінде де билікті ең көп мазалаған елді-мекеннің бірі еді. Хазірет Али кезеңіндегі Сыффин шайқасынан кейінгі төреші тағайындау және басқа да мәселелерге байланысты Куфада елдің арасы ашылып, жік-жікке бөлінді. Әсіресе, Тәмим руының адамдарынан басқа да мыңдаған кісі Ирак пен қала халқының бірлігін бұзған харижиттік қозғалыстың тууына себепші болды. Куфа харижиліктен кейін шииттер қозғалысының да маңызды орталықтарының біріне айналды. Омеядтар Куфадағы бас көтерулер мен толқуларды Шамнан келген әскери күштің көмегімен ғана баса алған-ды.
Ол харижилер мен қадарияларға қарсы әхлус-суннаның (сунниттік бағыттың) көзқарастарын қорғау мақсатымен жиырмадан астам рет Басраға барып, білімділігі мен білгірлігін дәлелдеген. Имам Ағзам кәләм ілімінің мәселелрімен айналысып, Исламның иман негіздерін қорғау мақсатында әр түрлі ағым өкілдермен пікір таластыруы оның пісіп жетіліп, ғылыми танымының қалыптасуына ерекше ықпал жасады. Бір жағынан ханафи фиқһының мектебін, ал екінші жағынан әхлус-сунна уәл-жамағаттың ақида мектебінің де негізін қалап кетті. Әбу Ханифаның қысқаша жүйелеген иман негіздері сол кездері қызу пікрталасқа жол ашқан мәселелер еді. Оның осы тақырыптарды терең түсінігі арқылы белгілі бір жүйеге салуы өзінен кейін келген ахлус-сунна уәл-жамағат иамамдарына (Мысырда имам Тахауи (ө 321 ж) негізін қалаған тахауия, Иракта құрылған әшғария (Имам Әшғари (ө. 324) және Орта Азия кең тараған матуридия (имам Матуриди (ө. 333 ж) ықпал етті. Ол фиқһ ғалымдары арасында жүйелі ойлау принциптері мен әдіснамасын басшылыққа алып, сол әдістерді иман негіздері мен діни үкімдер шығаруда шебер қолданған ақида саласының алғашқы ғұлама – ғалымы. Әбу Ханифаның фиқһ пен ақида іліміндегі беделінің биік болғаны сол сунниттердің тысындағы мұғтазилидтер мен мұржия секілді ағымдар оны өздерінің бағытынан етіп көрсетуге тырысқан. Имам Ағзамның фиқһқа қатысты көзқарастары шәкірттерінің жинақтаған фиқһи кітаптарының ішінде келтірілген, ал сенімге қатысты көзқарастары бөлек кітапшалар ретінде бізге келіп жеткен.Осы кітаптарға қысқаша тоқтала кетейік.
1. Фиқхул-әкбар: Білімнің ең абзалы деген мағынаға саятын бұл кітап әһлу-суннаның ақидасын қамтыған салалы еңбек. Осы кітабында төрт халифа тұсындағы шынайы Ислам рухын көрсете білгендіктен, Имам Ағзамды мужәддид деген ғалымдар да болған; 2. әл-Фиқхул-әбсат: Имам Ағзамның өз ұлы Хаммад, шәкірттері Әбу Юсуф пен Әбул-Мутғи әл-Хәкәмның риуаяттарымен жеткен ақидаға қатысты кітап; 3. әл-Алим уәл-мутааллим: Әһлу-сунна ақидасын түсіндіріп, қорғау мақсатында сұрақ-жауапқа негізделіп жазылған кітап. Оны шәкірті Әбу Муқатил Хафс ибн Сәләм әс-Самарқанди риуаят еткен; 4. әр-Рисәлә. Әбу Ханифа Басраның қазысы Осман әл-Баттиға арнап жазған бұл шығармасында ақидаға қатысты мәселелерде өзіне айтылған сыни пікірлерге жауап берген; 5. әл-Уәсия: Әбу Ханифаның баласы Хаммадқа, шәкірттері Әбу Юсуф (ө 182/793) және Юсуф ибн Халид әс-Сәмти мен достарына арнап жазған рисәлалары (шағын кітапшалар) бар.
Оның сенімге қатысты сол бір ерте кезеңнің өзінде қозғаған мәселелері әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Сондықтан, дінді дұрыс түсінбей, елдің арасында діни алауыздыққа себеп болып жүрген кейбір мәселелерге қатысты айтқан көзқарастары мен шәкірттеріне қалдырған өсиеттеріне тоқтала кетейік.
Қазіргі таңда Хақ Тағаланың сипатына қатысты кезінде ғалымдар арасында талқыланған мәселелер қалың жұртшылықтың талқысына салынып жүр. Осыған қатысты Имам Ағзам көзқарастарын сол кезде ықшамды түрде білдіріп кеткен. Оның көзқарасы бойынша, Алла Тағаланың бүкіл есімдері мен сипаттары әзали (бастауы жоқ мәңгі) болғандықтан, ешқайсысы кейіннен (хадис) пайда болмаған. Өзгеру, түрлену секілді жағдайлар жаратылғандарға тән. Кімде-кім оларды жаратылған (махлұқ), кейіннен пайда болған деп санаса, яки, олар жайлы күмәнданса, күпірлікке бой алдырады. Иләһи сипаттар әзали болумен қатар, олдардың нәтижесінде пайда болғандар (мафғул) кейіннен жаратылған болып табылады. Аллаһ материалды болмыс емес, оның теңі я ұқсасы да жоқ, сан тұрғысынан да теңдесі болмағандықтан Ол – дара. Иләһи болмысымен қатар сипаттарының ешқайсысы жаратылыстарға және сипаттарға ұқсамайды. «Ықылас» сүресі де осыны меңзейді.
Құранның кейбір аяттары мен бағзы хадистердегі Аллаһ тағалаға қатысты айтылған тура мағынасы белгілі бір ағзаны немесе жаратылғандарға тән іс-әрекеттерді білдіретін сөздерге «Мүтәшабиһ аят-хадистер» (мағынасы анық емес аят-хадистер) немесе «Аятус-сифат», «Ахадисус-сифат» (Аллаһ тағаланың сипаттарына қатысты аят-хадистер), яки, «Ас-сифатул-хабария» яғни, хабари сипаттар делінеді (Қ. Жолдыбайұлы, Дін мен діл, 129-б.).
Аяттар мен хадистердегі Аллаһқа телініп айтылатын йәд (қол), нәфс (болмыс), уәжх (жүз), нузул (түсу) секілді сипаттардың пішіні белгісіз. Бұларды тіршілік иелеріндегі ағзаларға ұқсатуға да немесе кәлам ілімімен айналысатын мұғтазилиттер секілді жорамалдауға да болмайды. Өйткені, «йәд» сөзін құдірет деп түсіндірген секілді бұл сипаттарға қатысты болжам жасау да оларды иләхи сипат қасиетінен айырады. «әл-Фиқһул-абсат» атты кітабында «Аллаһтың қолы олардың қолдарының үстінде» деген аяттағы («Фәтіх» сүресі, 10-аят) иәд (қол) жаратылғандардың қолы секілді емес, белгілі бір ағза да емес. Ол – қол атаулының барлығын Жаратушы... «Оған ұқсайтын еш нәрсе жоқ. Ол Естуші һәм Көруші», – дейді («Шура» сүресі, 11-аят).
Аллаһ зәру болмаса да, көктердің үстіндегі Арышқа орныққан. әл-Уасияда: «Аллаһ тағала Арышты және оның тысындағыларды еш нәрсеге кіріптар етпей қорғауда. Егер ол мұқтаж болса, жаратылғандар секілді күллі ғаламды жаратып, оны басқаруға шамасы келмес еді. Егер Аллаһ тағаланың отыруға немесе бір мекенге қажеттілігі болса, Арышты жаратпастан бұрын қайда еді? Аллаһ тағала – мұндай сипаттардан пәк әрі ұлық». Шәкірті Әбу Юсуфқа айтқан өсиетінде осыған қатысты: «Ақида, сенімге қатысты (терең мәселер жайында) қалың көпшілікке сөз қозғама!» деп жұрт түсіне бермейтін мәселелерді қозғамау керектігін айтып ескертсе (Әбу Юсуфқа өсиетінен). Юсуф ибн Халид әл-Басриға айтқан өсиетінде де осы ойды қуаттап: «Білім жайлы сөз қозғасаң алдыңда отырған кісі ұғатын анық, айқын білімнен сөз қозға. Білімнің терең, кез-келген жан ұғына бермейтін тұстары жайлы сөз қозғама!»,– деген.
Имам Ағзам Әбу Ханифа Аллаһ тағаланың бар екендігін дәлелдеу мақсатында һәм діни мәтіндерге, һәм ақылға негізделген дәлелдерді қолданумен қатар, көбіне Жаратқанның бар екенін қабылдамайтын дінсіздер және дінбұзарларға (бидғатшылар) қарсы күрескендіктен, рационалдық дәлелдерге жиі жүгінген. Оның өзін Құраннан алған.
Әбу Ханифа тағдыр туралы пікір білдіруден тартынатын әрі достарын да сақтандыратын. Юсуф ибн Халид Басрадан келген кезде оған: «Бұл – күрмеуі көп күрделі мәселе. Бұған кімнің шамасы жетер дейсің? Бұл – кілті жоғалып кеткен, шешімі жұмбақ сандық болғандықтан, оны тек қана Аллаһтан ашық-айқын хабармен келгендер ғана аша алады» (Әбу Захра, Әбу Ханифа, 158-б.) деп, мәселенің күрделілігін ескерткен
Осы түсініктемелерді берумен қатар, Әбу Ханифа ерекше сақтық таныта отырып, арнайы көзілдіріксіз күнге қарау мүмкін болмағанындай, тағдыр мен құлдардың іс-қимылы мәселесін де ақылдың танып-білу мүмкін емес екенін айтады (Беязизаде, сонда, 150-165-б., 182-183-б, 243-б., 254-б.;).
Әбу Ханифа бойынша күнә істеу мүминді иманнан ажыратпайды. Өйткені, Құранда зина жасап, кісі өлтіргенді имансыз демеген, бір түйір жақсылық жасаушыға да сауабы берілетіндігі білдірілген. Хазірет Әли де өзіне қарсы соғысқан Шамдықтардың мүмин екендігін айтқан. Егер күнә жасау адамды діннен шығаратын болса, ширктен кейінгі күнәның ең үлкені кісі өлтірушіні хазірет Әли кәпір деп атаған болар еді. Бұл бір жағы сахабалардың да осы мәселеге деген көзқарасын ұқтыруда (Әбулхайр, Ақидатул-Ислам уәл-имам әл-Матуриди, 190-б.). Олай болса, күнәкар адам да мүмин ретінде қабылдануы тиіс, ал күнәсіне ақыретте жауап беру мәселесі – Аллаһ тағаланың еркіндегі іс. Қаласа – жазалайды, қаласа – кешіреді. Осыған орай, тек пайғамбарлар мен насстарда үкімі айқын айтылғандардың ғана тікелей жұмаққа баратындығын айтуға болады (Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутааллим, 18-б. Матуриди, Китабут-таухид, 615-616-б.)
Хадисшілердің оған сын айтуына аят-хадиспен қоса ақылға да жиі жүгінуі көбірек ықпал жасауымен қатар, жоғарыда атап өткеніміздей, иман түсінігінің де ықпалы аз емес. Анығында, Әбу Ханифаның ақидаға қатысты рисалелерінде иржа термині күнә істегендердің ақыреттегі жағдайын иләхи қалауға қалдыруы мағынасында қолданылған (Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутәаллим, 24 б.). Мүржияға қатысты Әбу Ханифаның өзі әл-Фиқһул-әкбарда: «Мүржиялар секілді «Жақсылықтарымыз қабылданған, жамандықтарымыз кешірілген» деп айтпаймыз. Керісінше, басы ашық мәселе болғандықтан, «Кімде-кім іс-әрекеттерін дін үкімдеріне сай, ізгі амалын бұзатын кемшіліктерден сақтана отырып жасаса, өз кезегінде оны күпірлік пен діннен шығу арқылы жойып алмай, дүниеден мүмин ретінде өтсе, Аллаһ тағала оның амалдарын зая кетірмейді. Оны қабыл алып, сауабын береді» дейміз» деген (Фиқһул-әкбар, 9-б. Хайдарабад басылымы). Өзіне мүржия деп жала жапқандарға жауап беру үшін Осман әл-Баттиге жазған хатында «Әлгі мүржия сөзіне келер болсақ, бидғатшылардың оларға бұл атты танатындай шындықты айтқан адамдардың не жазығы бар? Олар – әділ және әхлі-сүннет. Бұл атауды оларға көре алмаушылар таңған», – деп жауап беруі ұстанымының жағымсыз мағынада қолданылған мүржиядан емес екенін анық көрсетеді (А. Өзтүрік, Имамы Ағзам Ебу Ханифе ве есерлери, Шәмил баспасы, Стамбул, 2010, 114-б.).
Әбу Ханифаның «әл-Фиқһул-әкбар» кітабында осыған сай мынадай сөз бар: «Мейлі, үлкен күнә істесе де, ол істеген үлкен күнәсін халал санамайынша, оны кәпір деп айта алмаймыз. Мұсылман деген атты одан алып тастай алмаймыз. Біз оны мүмін деп атаймыз». Алайда қазіргі таңда өзін «сәләф» санаған кейбір топтар шектен шығып, намаз оқымаған мұсылмандарды діннен шығарып, кәпір деуде. Имам Ағзамның кезіндегі шектен шыққан харижиттер де дәл солай дейтін.
Имам Әбу Ханифа өз шәкірттерін де жақсы көретін. «Сендер менің жүрегімнің қуанышы, көңілімнің жұбанышысыңдар», – деп оларға жүрек жарды сөздерін арнайтын. Енді Имам Ағзам Әбу Ханифаның өз шәкірттері имам, қазы Әбу Юсуф пен Юсуф ибн Халид әл-Басриға айтқан өсиеттерінен кейбір үзінділер келтірейік. Білім-ғылым іздеуге ерекше мән берген Имам Ағзам шәкірттеріне ерте үйленуге рұқсат бере бермеген. Осыған қатысты ол: «Әуелі білім ізден! Кейін адалдан мал жина! Содан кейін ғана үйлен! Егер білім ізденетін шақта, мал жинаудың соңына түссең білім ізденуге шамаң жетпей қалады...Осылайша білім алудан бұрын, дүние және әйелдермен әуре болып, уақытың зая кетеді. Бала-шағаң көбейіп, солардың тіршілігін реттеймін деп жүргеніңде білімді тәрк етесің. Ойың, жүрегің таза, жастық шақта білімнің соңына түс! Білімнен кейін ғана қолыңда дүние-мүлік болу үшін мал жина! Себебі, бала-шағаның, дүние-мүліктің көп болуы адамды әбігерге түсіреді. Мал-мүлік жинап алғаннан кейін ғана үйлен!»,– дей келе білім іздеуден ешқашан қол үзбеуге шақырып: «Он жылдап кәсіпсіз, азықсыз ғұмыр кешсең де білімнен сырт айналып кетпе! Білімнен сырт айналсаң өміріңнің, тұрмысыңның ауыртпалығы арта түседі. Білімге деген қызығушылықтарын арттыруың үшін әрбір шәкіртті балаңдай көріп, білім беруге күш сал! Алған біліміңнің дүниеде және ақыретте қызығын көремін десең, жақсылықтан қол үзбе! Талабың таудай болсын! Себебі, талабы кішірейген адамның мәртебесі де төмендей береді»,– десе (Әбу Юсуфқа өсиетінен), ғылымның берекетінен құр алақан қалмау үшін: «Ғалымдарды қатты құрметте!»,– деп ерекше ескертеді (Юсуф ибн Халид әл-Басриға айтқан өсиетінен).
Ғалым адамның өзге адамдармен қатысты мәмілеге қатысты маңызды мәселелерге тоқталған. Елдің алдында абыройды сақтау үшін:«Көпшіліктің алдында орынсыз күлімсірей берме!»,– деп ескертеді. Бұл өз кезегінде ғалымның абыройын түсіріп, салмақты ойларын жай мәселеге айналдырып жібереді. Содан барып халық діни мәселелерге атүсті қарауға үйренуіне жол ашады. Осыған қатысты тағы да: «Көп күлуден аулақ бол! Себебі, ол жүректі өлтіреді. Әрдайым байсалды, салмақты кейпіңнен айрылма!»,– деп кеңес береді (Әбу Юсуфқа өсиетінен).
Әбу Ханифа ғылымға терең мән берумен қатар, барлық ынта-ықыласын ғылымға арнасын деп шәкірттерінің қажеттіліктерін өтеуді де ұмытпайтын мейірімді ұстаз еді. Ол мұқтаж шәкірттеріне ақшалай жәрдем беріп тұратын. Үйленетін жасқа келгендердің жағдайлары төмен болса, қаржылай көмектесіп, кейде қалың малды да өзі көтеретін. Бұл туралы Шурайх былай дейді: «Білім үйреткен шәкіртіне, тіпті, оның отбасына көмектесетін. Шәкіртіне ілім үйреткеннен кейін: «Сен халал мен харамды үйренумен ең үлкен байлыққа жеттің»,– деп жылы сөздерімен қуантатын».
Имам Ағзам ғылыммен қатар тақуалыққа да ерекше мән беретін. Өйткені, Аллаһ тағала Құранда: «Алла алдында сендердің ең ардақтыларың, абыройлыларың – ең тақуа болғандарың»(«Хужурат» сүресі, 13) деу арқылы негізгі құндылықтың сыры тақуалықта екенін баян еткен. Тағы бір аятта: «Шындығында, Алладан тек қана ғалым болғандар ғана қорқады» деп тақуалық үшін ілімнің де жеткілікті болу керектігін көрсетеді. Сонымен қатар, Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын!): «Кімді адамдардың ардақтысы болу қуантатын болса, Алладан қорықсын» дейді (Қуртуби, әл-Жами ли ахкамиль-Қуран, Бейрут, 1988, 16-т., 345-б.). Ибн Аббастан жеткен «дүние абыройы – байлық, ақырет абыройы – тақуалық» деген ғибратта үлкен мән жатыр. «Даналықтың бастауы – Алладан қорқу» екенін жақсы білетін ол шәкірттерін тақуалыққа тәрбиелеген. Ол: «Тақуалықтан ешқашан айрылма. Уәдеңе берік бол!»,– дейді (Юсуф ибн Халид әл-Басриға айтқан өсиеті).
«Өзіңнен өзге жандардың жасап жүрген құлшылықтарынан артық құлшылық жасауға ғана разы бол! Себебі қарапайым жандар, өздері жасап жүрген құлшылықтан артық құлшылық жасайтыныңды көрмесе, олардың санасында сен туралы құлшылыққа құштарлығы аз деген ой қалыптасады…
Сыртқы көрінісіңде Алламен қандай болсаң, ішкі жан дүниеңде де дәл солай бол! Себебі, ішкі жан дүниені сыртқы көрініспен тең ұстамайынша, ғылым қонбайды. Сенен біреу кеңес сұраса, өзіңді Алла Тағалаға жақындатады деп білген кеңесті бер!
Құран кәрімді үзбей оқып жүр!Адамдардың арасында Алланы зікір етуді арттыр. Адамдар сенен мұны үйренуі тиіс. Өлімді жадыңнан шығарма. Намаздарыңа берік бол!»,– деп, тақуалықты ту етуге шақырған (Әбу Юсуфқа өсиетінен).
Жат жерге барғанда ілімнің абыройын сақтап, пайдалы білімді халыққа дұрыс жеткізе білу үшін байсалды, байыпты болу керек екенін шәкірттеріне негізгі қағида ретінде үйретіп отырған. Осыған орай: «Ғұламалары бар қалаға, аймаққа жолың түссе, (ғылымым олардан артық деп ойлап) ол жерді билеп-төстеп кетпе! Олардың даңқына, атағына қызықпайтындығыңды білу үшін солардың бірі ретінде көрінуге күш сал. Бұлай жасамасаң, саған барлығы бірауыздан қарсы шығады. Ұстанған мәзһабыңды айыптайды. Оларға еліктеген қалың көпшілік те саған қарсы шығады. Ғалымдарының қараған көзімен, саған көпшілік те қарай бастайды. Осылайша ешбір пайдасы жоқ, айыпталған жанға айналып кетесің.
Ғылыми мәселелерге қатысты сенен келіп пәтуа сұраса, олармен дереу тартысып, дауласып кетпе!
Оларға қандай да бір мәселе жайында сөз қозғасаң, дәлелі анық, айқын мәселелерден сөз қозға!
Қарапайым көпшіліктің бірімен немесе базардағы (сауатсыз) саудагерлермен ешқашан тартыспа! Себебі, тартысатын болсаң, абыройың төгіледі»,– деп маңызды мәселелерге қатысты өз тәлімін береді (Әбу Юсуфқа өсиетінен).
Күнделікті тұрмыста жеке басқа қатысты ұстану қажет болған мынадай өсиеттерін де айтады: «Ешкімге мұқтаж емес екеніңді, қанағатшыл екеніңді көрсетіп жүр!
Кедей болсаң да, оныңды елге сездірме! Аманатқа қиянат жасама!
Жалпы қалың көпшілік немесе дара тұлғалар болсын насихат айтудан тайынба!
Адамдарды кемсітпе! Әуелі, өзіңді құрметте. Өзгелерге де құрмет көрсет.
Адамдардың қателігін іздеме! Керісінше дұрыс жақтарын ізде!
Көршіңнің бойынан көрген (жағымсыз, теріс іс-әрекетті) жасыр! Себебі ол аманат. Адамдардың құпия сырларын ашпа!
Жасы үлкендерге құрмет көрсет! Кішілерге ізет көрсет!
Қалың көпшілікке жақын бол. Бұзақы адамдардың да тілін таба біл! Саған жақсылық жасаған кісіге де, жамандық жасаған кісіге де жақсылық жасауға ұмтыл! Саған дұшпандық жасағанды кешір! Сені жамандап тіл тигізгендерге жақсы сөздеріңді арна! Шарапаты аздау, нашар жандар болса да, сәлемді жаюға тырыс!
Өзіңе қалай жақсы мәміле жасалғанын жақсы көрсең, адамдарға дәл солай мәміле жаса. Адамдар жайында әрдайым дұрыс ниетті бол!
Бәз біреулер сені алдаса да, сен біреуді алдама!
Саған кейбір жандар қиянат жасаса да, сен аманатқа қиянат жасама!
Басқа діндегілер саған қалай мәміле жасаса, сен де соларға дәл сондай мәміле жаса!»,– деп (Юсуф ибн Халид әл-Басриға айтқан өсиеті) шәкірттеріне әрдайым ұстаздық ақылдарын айтып, жанашыр әкедей қараған. Ұстаздарынан осындай жылылық көріп өскен шәкірттері алған ілімдерін халыққа таратып, соның нәтижесінде Ханафи мәзһабы әлемнің шартарабына тарады. Бұл өсиеттер қашан да маңыздылығын жоғалтпақ емес.
Алау ӘДІЛБАЕВ,
теолог, PhD доктор
