Әбу Ханифа бірінші шариғат ілімінің білгірі ретінде тарихтан елеулі орын алады. Ол мұсылмандық шариғат ілімінің қайнар көзінен сусындап діни құқықтық мәселелерді шешуде ақылға салу, оймен тану тәсілдерін қолданудың қажеттілігі туралы идеяларды батыл жақтады. Оның көзқарастарын көптеген мұсылман ғалымдары қолдады, оның ішінде Ханифа мазхабынан кейінгі екінші мазхабтың негізін салған имам Шафий де бар. Әбу Ханифаның шәкірттерінен білім алған имам Шафий Имам Ағзамды өзінің ұстазы санаған.
Әбу Ханифа 699 жылы өз уақытында араб мемлекетінің жаңа астанасы болып жарияланған және мұсылмандардың ғылыми мәдени өмірі мен көптеген діни-саяси қозғалыстардың орталығы болған Куфа қаласында туды.
Оның әкесі Сәбит туралы деректер тарих қойнауында аз сақталған, бірақ оның бай саудагер болғаны туралы хабарлар бар. Ол бала күнінде өзінің әкесі -яғни, Әбу Ханифаның атасымен бірге мұсылмандар әміршісі әрі діни ұстазы қадірлі Әли ибн Әбу Талибпен кездесу бақытына ие болды. Сонда мұсылмандар әміршісі Сәбитке оның ұрпақтарына аса жоғары Алла тағаладан береке тілеп, дұға қылған болатын.
Әбу Ханифа ғылымның қайнаған ортасы – Куфа шаһарында өскенімен, қасиетті мекенге қажылық ету кезінде Пайғамбарымыздың(с.ғ.с.) ең соңғы сахабаларымен кездесіп, мұның өзі оның дін мәселелеріне жетік табиғиндар қатарына қосқанымен ол әке ісін жалғастырып, саудагерлікпен айналысты. Оның тағдырының күрт өзгеруіне куфалық ғалымдардың бірінің жігіт бойындағы ғылымға деген ерен қабілетін байқап қалып, оған саудагерлікті тастап, біржола ғылым соңына түсу туралы ұсыныс айтуынан басталды. Адал еңбекпен нан табуына және өзгеге тәуелді болмауына жағдай тудыратын саудагерлік кәсіптен Әбу Ханифа өмір бойы ажыраған жоқ, бірақ ғалым ақсақалдың кеңесін де жерге тастамады, содан былай ғылым-білім игеруге көп уақытын арнай бастады.
Әбу Ханифа 22 жасында белгілі ирак ғалымы Хаммад ибн Әбу- Сүлейменнің (737\120 өлген) ілім үйреніп, шәкірті болды. Ол Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) даңқты сахабалары болған Абдуллах ибн Масғудтың және жоғарыда аты аталған Әли ибн Әбу Тәлибтің ғылыми дәстүрлерін жалғастырушы ұстазынан шариғат ілімін меңгеруге нық кірісті. Ілім жолында өз ұстазынан асып түсіп, муджтахид (шариат мәселелері бойынша өз бетінше шешім қабылдауға құқылы ғалым) дәрежесіне жетсе де Әбу Ханифа кішілік қалпын сақтап, адалдығынан танбады. Ұстазы өле-өлгенше жанынан шықпай 18 жыл бойы онымен бірге болды.
Нағыз ғалымға тән сипатымен Әбу Ханифа өмір бойы ұдайы білімін шыңдап, ғылым қуды. Ол сол замандағы көрнекті адамдармен тығыз қарым-қатыныста болып, өзін рухани жағынан жетілдіре берді. Тарихта есімі екшеулі мұндай ғалымдар қатарына белгілі шейх Ислам Джафар Садықты (765 ж. өлген) жатқызуға болар еді. Имам Ағзам білімдарлығымен ғана емес терең діндарлығымен де ерекшеленеді. Күні бүгінге дейін оның әлемдердің Раббысы Алла тағалаға шынайы берілгендігі және тақуалығы туралы аңыз әңгімелер халық арасында кең таралған.
Әбу Ханифа қиын кезеңде өмір сүрді. Ол өмір сүрген уақытта жаңа мемлекеттің қалыптасуы әрқилы саяси күштердің өзара бітіспес күресімен жүріп жатты. Бұл жағдайдан Әбу Ханифа сырт қала алмады. 747-748 жылдары Куфа қаласының әмірі ибн Хубайра омейядтар билігінің іргесін нығайту мақсатында ғалымды мемлекеттік қызметке тартудың әрекетін жасап бақты. Оған қазылық немесе қазына бастығы қызметтері ұсынылды. Бірақ Әбу Ханифа тақуалығының арқасында дүние қызығына еліктіретін істерден бас тартты, ақырында қудалауға ұшыраған ол тезірек Меккеге кетіп, ізін жасырды.
Билік басына Аббасидтер келуімен Әбу Ханифа туған қаласына қайтып оралды. Алайда оның маңдайына ұзақ уақыт тыныш өмір сүру жазылмады. 754 жылы халиф болған Әбу Джафар (көбіне Мансур деген атпен белгілі) Әбу Ханифа Халифаттың жаңа астанасы - Бағдатқа қазы болуды ұсынды. Ғалым әдепкі уақытта жаңа өкіметті қолдағанымен артынша өзінің бұрынғы саяси жақтастарын қудалауға ұшыратқаннан кейін одан да көңілі қалған еді. Ол бұл ұсынысты да қабыл алмады. Істің ушыққаны соншалық, Әбу Ханифа Бағдатқа Мансурдың алдына келтіріліп, халиф өз дегенімді істеймін деп ант ішкенде де айтқанынан қайтпады. Ғұламаның қайтпас қайсарлығы, оның сарай маңындағы шуылдақ қызметшілердің бірінен болғысы келмеуі өркөкірек халифтің зығырданын қайнатты. Әмірші оны зынданға тастауын бұйрық берді, кейбір деректер бойынша дүре соқтырды деп те айтылады. Осыдан соң Әбу Ханифа ілім мұхитына қайтып оралмады, көп ұзамай-ақ бақилық болып қайтпас сапарға аттанды. Оның түрмеде не одан босатылғаннан кейін аз-кем уақыттан соң қайтыс болғаны туралы нақты дерек жоқ, әрқилы пікірлер айтылады. Бірақ қалай болғанда да денесіне келтірілген зақым өзі қартайып, шау тартқан Әбу Ханифаның ажалын тездеткені анық. Оның жаназасын шығарған күні Бағдаттың көшелері халыққа лық толды. Бізге жеткен деректерде Имам Ағзаммен қоштасуға елу мың адамның жиналғаны айтылады.
Әбу Ханифаның діни мұралары туралы айтар болсақ, пікірталас негізінде құрылған трактаттарын атап кетуімізге болады. Пікірталас негізінде құрылған дейтін себебіміз, бұл еңбектерден біз мұсылмандық дін ілімінің жүйелі түрде баяндалмағанын, қайта керісінше, сол тұстағы талас-тартыс тудыратын сұрақтарға қатысты имамның қайтарған жауаптарын көреміз. Имам ағзамның дәл өзі үшін өзгермейтін мұсылмандық дін ілімінің жағдайы кәміл әрі айқын еді. Олар Алладан түсірілген уахилар болғандықтан пікір таластыруға да, қосымша талқылауға да жатпайтын еді. «Егер ақиқатты жоққа шығарған надандық болмаған болса, онда ғалымдар салыстыруларымен, дәлелдеулермен өз жандарын қинамаған болар еді» деп ашына айтады Ұстаз ғазым өзінің діни мұраларының бірінде.
Ол өмір сүрген кезең осындай еді. Бірінші кезекте ол қатарға діни-саяси хариджашылар қозғалысының өкілдерін жатқызар едік. Оның бес трактатының барлығында да олармен сөз таластыру, олардың жалған бағытын жоққа шығыру сарыны еседі.
Хариджашылар ағымы жетінші ғасырдың орта тұсында пайда болды. Әбу Ханифа көзқарасын сынға алатындай хариджашылардың ұстанған бағыты қандай еді? Діни-саяси қозғалыс ретінде пайда болған бұл топтың өкілдері мұсылмандар арасында әлеуметтік теңдік орнатуға, сөйтіп нағыз Ислам мемлекетін құруға шақырды. Әрине, айыпқа бұйыратындай мұнда тұрған ештеңе жоқ, егер олардың осы мақсатқа жету жолында ұдайы қан төгістерге бару тәсілін таңдауы болмаса.
Хариджашылар Ислам «тазалығын», діни парыздарды мұқият орындауды талап етті. Олар тек Құран мен сүннеті ұстауды, озбыр билеп- төстеушілерге қарсы қарулы күрес жүргізуді дұрыс деп білді. Алайда олар әр нәрседе шектен шығып, қарсыластарына шексіз қаталдық танытып, дін ілімінде айтыс-тартыстар тудырумен болды. Міне, сондықтан да Әбу Ханифа өз трактаттарында хариджашыларға қарсы шықты.
Олар ұстанған негізгі мәселе ретінде амал мен иманның тепе-теңдігі туралы тезисін алуға болады. Ол тезис бойынша иман белгілерінің үш сатылы дәрежесі көрініс табады. «Тілмен иман келтіру (ихрар би- л- ли-сан), жүрекке бекіту (тасдик би- л- калб ) және тиісті амалдарды атқару (амал би- л- фараид )». Бұл мәселемен Әбу Ханифадан басқа үш мазхабтың негізін салушылар келіседі. Бірақ олардың хариджашылардан ерекшелігі «тиісті амалдарды» иманмен тұтас деп санаған жоқ, қайта оны толықтыратын әрі кемелдендіретін белгі деп қана қарады. Сондықтан да имамдар мұсылманның «тиісті амалдарды» жүзеге асырмауы оның иманының мүлдем жоқтығын көрсетпейді, тек оның толық еместігін танытады деп есептейді. Хариджашылар болса «тиісті амалдардың» атқарылмауы адамды кәпір ететіндігін айтып, тым қатты кетеді. Әрбір адамның қателік жіберетінін, күнә жасап қоюы да мүмкін екендігін ескерер болсақ, яғни тиісті амалдарды атқармаған жағдайда хариджашылар адамдарды түгелге жуық кәпірлер қатарына жатқызар еді. Хариджашылар ағымына кірмеген кез келген адам іс жүзінде кәпір саналды, тіпті қозғалыстың ең белсенді жақтаушылары (азракшылар, ибадишілер) өз іштеріндегі белсенділігі төмендерді де осылай деп есептеді. Міне, осының барлығынан ұран етіп көтерген дін жолында өлтіру (истирад) қағидасы олардың дін ілімі тұрғысындағы көзқарастарына негізделгенін айқын көрсетеді.
Сондықтан жоғарыда аталған жәйттерге қатысты Әбу Ханифаның амал мен иманның бірдей еместігі туралы пікірін түсінуге болады, оның белгілеріне «тек тілмен айту және жүрекке бекіту» жатады, оның алғашқысы адамның қоғамдағы орнын айқындайды, ал екіншісінің жәйі тек бір Аллаға ғана мәлім, осыған байланысты адамның ішкі дүниесіне қатысты ой жүгіртіп, талқыға салуға болмайтындығы, тек сырт көзге, яки амалдың орындалуына қарап мұсылмандардың имандағы тепе-теңдігін сақтаудың қисынсыздығы алға тартылады. Әйтпесе, сырт көзге амалын жұрттан асырып, ал былай шыға жасырып неше түрлі күнәлі істерге баратын адамды, тіпті таудай күнә арқалап жүрген адамды да имандылар қатарына қосуға болады ма?!
Әбу Ханифаның діни мұралары негізінен пікір таластыру жағдайында құрылғандығы жоғарыда айтылды. Имам Ағзам өз бауырластарын дінге қатысты кең тараған қате әрі бұрмаланған мәселелерге аударуға тырысты. Сол кездегі адасушылардың қатарына Құранның түсірілуімен Алланың сипаттарына қатысты қателікке ұрынған мутазалияны, тағдыр туралы, пайғамбарлардың күнә жасауы және Алланың адамға ұқсастығы жайлы теріс пайымдауларға жүгінген қадаршылар мен жабарияны, сондай-ақ, басқа да әртүрлі қате түсінікке бой алдырушылар, мәселен: Пайғамбарымыздың сахабаларына, әсіресе, төрт әділ халифтің атына сөгіс айтушылар, мұсылмандар анасына Айшаның атына жала жабушылар т.б. жатады. Сонымен қатар, бұл рисалалар да мәсих тартудың жайлары, сапарға шыққанда парыз намаздардың қысқа оқылуы және сапардағы адамның ауызды ашып жіберуі, Рамазан айында оқылатын тарауих намаздың ерекшелігі және басқа да сол уақыттағы айтыс-талас тудырған мәселелерге қатысты Ұстаз жасаған ой-тұжырымдар көрініс тапқан [1, 3-9 бб].
Имам Ағзамның фиқыһтық көзқарастарының өзгешелігін оның үкімдерінің қайнар-көздері мен қолданған әдістерін талдай отырып, анықтай аламыз. Имам Ағзам негізінен мынадай қайнар-көздер мен әдістерге сүйенген:
Құран – Шариғаттың негізгі тірегі һәм Алла Тағаланың туралықты нұсқаған асыл арнасы. Құран – шариғаттың ақыретке дейінгі сәулесі сарқылмайтын нұры. Құран – шариғаттың жүрегі. Барлық үкімдердің динамикасы. Ол барлық өзге қайнар-көздердің түп-қайнары. Құран болмаса, шариғаттың өзге қайнар-көздері болмас еді.
Сүннет – негізінен Алланың кітабына түсіндірме және жалпы үкімдерді жалқы тұрғыдан түсіндіреді. Сүннет, хз. Пайғамбарға Алладан берілген илаһи құндылық, яғни, хақ дінді көркем түрде паш ететін құрал. Демек, сүннет дегеніміз салихалы мұсылмандарға тарту етілген қазына. Сүннетке тоқталмаған адам хз. Пайғамбарға Алладан берілген илаһи құндылыққа иланбайды деген сөз.
Сахаба сөзі – Әбу Ханифа сахабалардың көзін көріп, тікелей тәрбиесін алғандықтан, олардың сөздерін пәтуа ретінде қарастырған. Бұлай үкім беруге Мұхаммед с.ғ.а-ның: «Менің сахабаларым аспандағы жарық жұлдыздар секілді. Қайсысын ұстаса да ақиқатты таба алады» деген хадисі арқау болған. Сондықтан, кемеңгер төрт халиф дәуірінде берілген пәтуаларды факиһтер өзгеріссіз қалдырған.
Қияс – Құран мен Сүннетті негізге ала отырып ақылмен үкім беруді факиһтер «қияс» деп атайды. «Қиястың» сөздік мағынасы «теңестіру», «ұқсастыру» мағынасына келеді. Ал, терминдік мағынасы «насстағы» үкімдермен туындаған мәселенің ұқсастығына қарай үкім беруді айтамыз [2, 368-369 бб].
«Қияспен» үкім берудің мынандай төрт шарты бар; «негіз», «қосымша», «иллат», «үкім». «Негіз» деп Құран мен Сүннетте берілген үкімді айтамыз. Айталық, «насс» үкімі бойынша арақ ішу харам саналса, коньякті ішу немесе ішпеу жөнінде «насста» нақты үкім жоқ. Енді, конякьті ішуге бола ма, болмай ма? деген мәселеге қияс үкімін беретін болсақ. Бұл мәселеде «негіз» арақ саналады. «Иллат» - екеуінің арасындағы ұқсастық, яғни арақ пен коньякта спирттік қосындының болуы. Ал, «қосымшасы» - коньяк болса, қиястың «үкімі» - ифакиһтің коньякті ішуге болмайды деген пәтуасы болып табылады [3.].
Мұхаммед с.ғ.а жан тәсілім еткеннен кейін құқықтық үкім берудің қалыптасқан екі мектептің бірі «Рай» мектебі осы «қияспен» үкім беруді қолға алған болатын. Кейін, «қияспен» үкім беруді Имам Ағзам мектебінің өкілдері мейлінше дамытты. «Қияспен» үкім беруде тікелей ақыл қолданғандықтан, бұл әдіс Исламдағы ғылымның да өркендеуіне үлкен әсер етті.
Истихсан – Бұл үкімді беру үшін де туындаған мәселе бойынша «насста» нақты үкім болмауы керек. Екі түрлі қияс жасау мүмкіндігі бар болған оқиғада басым тартқан қиястың қолданылуын айтамыз. Яғни, әлсіз қиясты тәрк ету мағынасына келетін бұл әдіс бойынша факиһтер ақылмен үкім береді [2, 369 б]. Мәселен, қияс бойынша матадағы нәжісті кетіру үшін жуу керек деген үкім болса, истихсан бойынша кейбір маталардағы нәжісті жумай-ақ қағып кетіруге болады деп үкім береді [4, 79 б].
Түсініктірек болу үшін тағы бір мысал келтіретін болсақ, қияс үкімі түз тағысының аузы тиген нәрсені жеуге болмайды деп үкім береді. Себебі, түз тағыларының аузында адам ағзасына зиянды микроп өте көп болады. Түз тағысының қатарына жыртқыш құстарды да кіргізетін болсақ, истихсанда жыртқыш құстардың тұмсығы тиген нәрсені жеуге болады деп үкім береді. Себебі, факиһтердің зерттеуінше құстардың тұмсығында микроп болмайды.
Қияс немесе истихсан үкімін беру үшін факиһтер өзіне беймәлім мәселелер бойынша мамандардың көмегіне арқа сүйейді.
Ижма – Ханафия факиһтері үкім бергенде «ижманы» да негізге алады. «Ижма» дегеніміз бір мәселеге қатысты бірнеше факиһтердің ортақ пәтуасын айтамыз. Алайда, «ижма» әдісімен берілген үкім Құран мен Сүннетке қайшы келмеуі тиісті. Егер, «ижмамен» берілген пәтуа Құран мен Сүннетке нұқсан келтіретін болса, Сунниттік бағыттағы факиһтер бұндай пәтуаны негізсіз деп тапқан.
Әдет-ғұрып – Құран мен Сүннетке қайшы емес негіздегі ұлттардың Исламнан бұрынғы қалыптасқан әдет-ғұрпымен үкім беруін факиһтер теріске шығармайды. Бір мәселеге қатысты «насста» нақты үкім болмай, оны шешудің дұрыс жолы әдет-ғұрыпта болған болса, ол үкім ретінде қабылданады. Осы ретте әдет-ғұрыптар «сахих» және «фасид» болып екіге бөлінеді. «Сахих» әдет-ғұрыпта Құран мен Сүннетке қарама-қайшылық болмайды. Ал, «фасид» әдет-ғұрып «нассқа» қайшы болып келеді [2, 369 б].
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Ұлы Имамдар. Аударған Қайрат Иса. Шапағат-Нұр. Алматы, 2002.
2.Пр. Др. Мұхаммед Ебу Зехра. Исламда саяси, итикади, фыкһи мазхаптар тарихы. Шура баспасы. Ыстанбул, 1996.
3.Юнус Апайдын, Мұсылман құқығы. Түркістан, 1999
4.Ислам энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы.Алматы, 1995.
Ақмарал Сатыбалдиева,
Қ.А.Ясауи университеті,
Дінтану кафедрасының оқытушысы
