Біз сұрағыңызға бірден жауап бермес бұрын, алдымен Құрандағы үкімдердің баяндалу тәсіліне қысқаша тоқатал кетейік. Құран Кәрім – Ислам шариғатының негізі. Исламның жалпы қағидалары  Құраннан алынады. Құран үкімдері дін-дүние деп бөлместен мәселелерді бір тұтас күйінде қарастырған. Олар мына үш түрлі мәселелерді қамтиды:

1. Сенімге қатысты: Олар Аллаһтың бар әрі жалғыз-даралығы, періштелер, кітаптар, пайғамбарлар, тағдыр, ақырет жайлы иман келтіру қажет негіздер.
2. Мінез-құлық, адамгершілік нормаларға (ахлақ) қатысты: олар діни тұрғыдан жаупкерлердің ұмтылуы тиіс ізгіліктер мен бойын алшақ салуы қажет жамандықтарды қамтиды.
3. Іс-әрекеттер: олар діни тұрғыдан жауапкер тұлғалардың сөздері, іс-әрекеттері, келісімдер мен қабылдаған шешімдері. Құранның фиқһы міне осылар. Құран кәрім осы үкімдерді баяндау барысында құлшылықтар, отбасы мен мұрагерлікке қатысты үкімдердің біразын тәптіштеп, егжей-тегжейлі тоқталғандығы байқалады. Өйткені ол үкімдер тааббуди, (құлшылыққа қатысты) яғни ақылмен ойлап табылатын жайттар емес. Ал адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін құқықтарға келсек, олар ақыл-ойға, ғалымдардың ижтихадына ашық күйінде жалпылама түрде берілген[1].

Құранда адамзатқа қатысты барлық үкімнің кілті қамтылған, алайда, көп жағдайда кең мағынада, жалпылама айтылады. Мәселен, Құранда намаз, зекет, оразаның, қажылықтың парыздығы айтылғанымен, намаздың қанша рәкәғат екендігі, намазда қырағаттың (Құран оқу) қалай болу керектігі, зекетке берілетін мал-мүліктің түрі мен өлшемі, қажылықты қалай орындау керектігіне қатысты егжей-тегжейлі түсіндіріп беретін үкімдерді таба алмаймыз. Бұларға қатысты кеңірек мәлімет Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетінде келтірілген. Пайғамбарымыздың сүннеттері де Құранды кеңінен тарқатады. Құранда жалпы айтылғандарды сүннет, яғни, хадис егжей-тегжейлі түсіндіреді^[2]. Құранда бар үкімдерді басшылыққа алу –әрбір мұсылман үшін парыз. Құранда үкімі бола тұра басқа дәлелге жүгіну – Исламға қайшы.

Күллі мұсылман жұртшылығы арасында Құрандағы бар үкімге мойынсұнудың міндет екендігі бесенеден белгілі. Қандай да бір мәселеге қатысты Құранда нақты үкімі тұрған кезде басқа дәлел іздеуге жол жоқ. Бірақ, жоғарыда да айтып кеткеніміздей, Құранда барлық нәрсенің үкімі егжей-тегжейлі қамтылмай, әуелі Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бен қияметке дейін келетін адамзаттың ойлау кеңістігін де шектемей, үлкен алаң қалдырған. Сол тұрғыдан алғанда Құранның кейбір үкімдері кейде нақты, кесімді түрде келсе, кейбір үкімдер ықтималдылықты білдіреді.

Кесімділікті білдіретін үкімдер: Мәселен, «Ниса» сүресінде:

«Алла тағала балаларыңның (мұрагерлік пайы) жайында былай бұйырады: Ер балаға екі әйелдің пайындай мөлшер тиесілі.  Егер (өлген кісінің) екі не одан көп қызы болса, оларға мирастың үштен екісі тиесілі. Егер (мұрагер) жалғыз қыз болса, оған мирастың тең жарымы тиеді. Егер өлген кісінің артында қалған баласы болса, онда оның әке-шешесіне мирастың алтыдан бірі беріледі. Ал егер оның баласы болмай, мирасқа әке-шешесі ғана мұрагерлік етсе, онда анасына үштен бірі беріледі»^[3], «Зина (ойнастық) жасаған әйел мен зина жасаған ер адамның әрқайсысына жүз дүре соғыңдар»^[4], «Арлы әйелдерге (зина жасады деп) жала жауып әрі (сөзін растайтын) төрт куә келтіре алмаған жалақорларға сексен дүре соғыңдар»^[5].

Осы аяттардағы «жарты», «үштен бір», «жүз» және «сексен» және осы секілді кесімді нақты мағыналарды білдіретін сөздер түсіндіруді қажет етпейді. Мұндай нақтылықты білдіретін үкімдерге қатысты қандай да бір ижтихад жасалмайды әрі мүжтәхидтердің мұндай үкімдерге қатысты түрлі жорамал жасауына орын жоқ. Мұндай үкімдерге қарсы шығып, өзгертуге болмайды. Мәселен, «Арлы әйелдерге (зина жасады деп) жала жауып әрі (сөзін растайтын) төрт куә келтіре алмаған жалақорларға сексен дүре соғыңдар» деген аятта күнәсіз адамға жала жабудың жазасы нақты әрі түсінікті. Жала жапқандар төрт куәгер келтіре алмаса, олардың әрқайсысына сексен дүре соғылатыны және аяттың жалғасында ешқайсысының куәгерліктері қабыл болмайтыны анық айтылған. Бұл аят басқа бір аятпен немесе хадиспен түсіндіруді қажет етпейді.  Міне, Құран Кәрімде осы секілді анық әрі түсінікті аяттар басқа бір сөзге мұқтаж емес.

Дәлелдігі ықтималдылықты білдіретін аяттар. Мұндай аяттарға көп түрлі мағынаны білдіретін Құран сөздері жатады. Мысалы «Ажырасқан әйелдер өздігінен үш құръ күтеді»[6] деген аяттағы «құръ» сөзі – әрі тазалық әрі етеккір кезеңіне ортақ қолданылатын омоним сөз. Сондықтан осы сөздің екі мағынаның біріне келуі кесімділікті емес ықтималдылықты білдіреді. Түсініктірек болу үшін осы мәселеден туындаған практикалық нәтижеге қатысты бір мысал бере кетейік.

Мужтахид ғалымдар бұл сөздің мақсатының осы екі мағынаның біріне қатысты қолданылғандығына бірауыздан келскенімен, аятта қай мағынасы меңзелгеніне қатысты әр түрлі көзқарас білдірген.

Шафиғилер мен кейбір басқа мәзһаб имамдарының көзқарасы бойынша бұл жерде (екі етеккір арасындағы) тазалық мағынасында қолданылған. Өйткені мұны көрсететін нұсқаушы сөздер мен дәлелдер бар. Осы нұсқаушы сөздердің бірі «қуръ» сөзінің сан есімі муаннас (женский род) түрінде ثَلاَثَةَ деп қолданылған. Бұл өз кезегінде саналатын зат есімнің музәккар (мужской род) екенін көрсетеді. Тухр мен хайыз сөздерінің арасында музаккар сөз туһр деп уәж келтіреді.

Ханафилер мен басқа да кейбір ғалымдар өз көзқарастарын былай білдірген: Бұл жердегі мағынасы – етеккір кезеңі. Өйткені бұны білдіретін нұсқаушы сөздер бар. Олардың бірі «үш» деген сөздің хасс (жалқылаушы) түрінде келуі. Бұл күту мерзімінің (иддә) артық кем емес тура үш «қуръ» кезеңі екендігін кесімді түрде білдіруі. Ал бұл мағына өз кезегінде тек қана «қуръ» сөзі арқылы тазалық емес етеккір (хайыз) меңзелген кезде ғана мүмкін болмақ[7].

Сонымен қатар, «Күңнің иддәсы (күту мерзімі) екі хайыз (етеккір)» деген хадиске де сүйене отырып, етеккір деген мағынаны таңдаған. Өйткені иддә келген жағдайда күң мен азат әйелдің арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Бұған «Истихада (әйелдің босанғаннан кейінгі жағдайы) кезінде әйел намазын оқымайды» деген хадис те дәлел болады. Асылында иддә әйелдің жүкті болып болмағандығын анықтау үшін белгіленген. Ал бұл өз кезегінде етккір арқылы ғана түсінікті болады т.б. деген секілді көптеген дәлелдер келтіреді[8].

Сол секілді: «Сендерге өлексе (арам өлген мал), қан, доңыз еті және Аллаһтан басқаның атынан сойылған малдың еті харам қылынды. Сондай-ақ жаны шықпай жатып (шариғат шарттарына сай) бауыздап үлгергендеріңді қоспағанда, қылғынып (тұншығып), соққы жеп, биіктен құлап, сүзіліп немесе жыртқыш аңға таланып өлген малдың еті... харам қылынды»[9] деген аяттағы «өлексе (الْمَيْتَةُ) мен қан (الْدَّمُ) харам етілді» деген сөздерден өлексенің кез келген түрінің харам етілгендігін түсінумен қатар «теңіз өлекселірінің» тысындағыларының да харам екенін пайымдауға жол ашық. Өйткені өлексе сөзі жалпылықты білдіреді. Аятта айтылған «қан» деген сөз де сондай. Өйткені ол ұйыған қан мен қатар ағып тұрған қанды да білдіргені секілді малды сойған кездегі сыртқа аққан қанды да білдіруі мүмкін. Сондықтан омоним немесе жалпылықты, кеңдікті білдіретін сөздер әр түрлі мағынаға келуі ықтимал болғандықтан олар «дәлелдігі ықтималды» (занни) сөздер болып табылады. Бұдан бөлек «амм-хасс», «мутлақ-муқайяд», «мәжәз», киная секілді т.б. мәселелерге қатысты мысалдар ислам фиқһындағы әдебиеттерде көптеп кездесетіндіктен бәріне тоқатылп жатпай-ақ қояйық. 

Құрандағы осындай күрделі әрі кең мағыналарды қамтитын сөздер мен ұғымдардың қай мағынада қолданылғанын анықтау үшін әр нәрсенің парқын білетін фиқһ мамандарына деген қажеттілік бар. Құранның бір сөзінің өзі түрлі мағынада қолданылғандықтан, тарихта дінді қате түсіну, бұра тарту кең өріс алғаны белгілі^[10]. Бұларды бір жүйеге салатын, мәселенің байыбына барып, шешім табатын діннің принциптерін толық менгерген фиқһ һәм ақида (сенім) негіздерін Исламның рухына сай түсініп, түсіндіре алатын имамдарға қажеттілік туындады.

Құран Ислам дінінде негізгі дәлел болғандықтан, оның әрбір илаһи бұйрықтары, сөздік құрылымдары, үкім алынатын аяттардың дәлелдік деңгейілері мұсылман үмбетінің дүние мен ақыреті үшін аса маңызды. Құран араб тілінде болғанымен, Құранның әрбір сөзі мен сөйлем құрылымының ерекшелігін біліп, дұрыс шешім шығара алу үшін араб болып туылу, тіпті, араб әдебиеті мен тарихын толық оқып шығып, араб тілінің маманы болу да жеткіліксіз. Бұларды білумен қатар Құранмен тығыз байланысы бар хадис ілімі мен Ислам дінінің тарихын, сол кездегі халықтың хал-жағдайын және т.б. Ислам ілімдерін терең білу қажет. Ал мұндай ілімдерді қатардағы жәй адамның білуі мүмкін емес болғандықтан, мұсылман үмбеті дінді терең білген мужтаһид имамдардың артынан еріп, мәзһабтарын ұстануға мәжбүр.

Осы жерден байқағанымыздай келіп жету тұрғысынан дұрыстығына қатысты ешқандай күмән жоқ Құран аяттарының өзін түсінуге қатысты ижтихад жасауға жол ашық болса, онда сахих деген хадистердің өзін түсінуде қаншалықты айырмашылықтың боларын бағамдай беруге болады. Сондықтан ислам дінінде ижтихадқа кең орын бар және сол орынды толтыру дінді терең меңгерген мужтаһид имамдарға тиесілі. Көрінген көк атты бұл мәселелерді талқылай алмайды.