Ежелгі Грек-Рим мемлекеттерінде қалыптасқан философиялық ілімдер IX ғасырдан бастап ислам әлеміне де аударма және жазба жұмыстары арқылы тарай бастады. Дәл осы тұста Ислам әлемінде шариғат үкімдеріне байланысты түрлі философиялық мектептер пайда бола бастады.
Ислам философиясының пайда болуына Мұғтазила ағымы өкілдерінің пікірлері себеп болды. VIII ғасырдың соңы мен IX ғасырдың бас кезінде Мұғтазила мәзһабының ұстанымдарының ислам әлеміне мемлекеттік деңгейдегі ықпалы күшейді. Бұл ағым өкілдері аят, хадистен ақылдың маңыздылығын көрсетіп, тым асыра сілтеушілікке бой алдырды. Олар сенімдері мен көзқарастарын ислам дүниесіне кеңінен жая бастады. Бүкіл амалдарын тек аят пен хадиске негіздейтін фиқһ және хадис ғұламалары бұл жаңа ағымға тоқтам қоя алмады. Әсіресе, 833 жылы Халифа Мәймун Мұғтазила ағымын мемлекеттік ұстаным етіп жариялауы аталған ағымның одан әрі қанат жайып, өркендеуіне жол ашты. Осындай толғағы жеткен жағдайды тап басып, оған тойтарыс беретін, шынайы Исламның қағидаларын түсіндіретін әдістеменің қажеттілігі осы кезде туындады.
Хижра жыл санауы бойынша III ғасырдың орта тұсында Мұғтазила негізін қалаған түсіндіру әдісіне сүннит ғалымдары тарапынан да көңіл бөлініп, хижри төртінші ғасырдың басында исламдағы ақылдың орнын бағамдайтын әһли сүннәт кәлам ғылымы пайда болды. Бұл ғылымның негізін Ирактық Әбу Хасан әл-Әшғари (946) және Самарқандық имам Матуриди қалады. Жаңа әдістеме аят-хадисті бекем ұстанумен бірге ақылды пайдалануға да мән беріп, фиқһ пен хадисті ұстанушылардың һәм мұғтазила пікірлерінің ойға қонымды тұстарын біріктірген еді.
Матуриди мәзһабы – ІX ғасырдың соңы мен X ғасыр басында Маураннаһрде пайда болды. Оның пайда болуын самарқандық Әбу Мансур Матуридидің исмайылшылар ағымына жауап ретінде айтылған пікірлерімен байланыстырушылар бар. Матуриди ілімінде ақида (діни сенім) мәселелерінде қасиетті Құран мен хадис, ақыл мен пайымды, логиканы біртұтас қарастыруға назар аударылды. Бұл ілім XІІІ ғасырда мұсылман әлемінің Маураннаһрден өзге де аймақтарына тарай бастады [1].
Бұл ілімде имам Матуриден кейін Әбу-л Муин ән-Насафидің алатын орны ерекше.
Әбу-л Муин ән-Насафи 1047 жылы (хижра 438) Мауараннаһр аймағындағы Насаф қаласында зиялы отбасында дүниеге келіп, 1115 жылы (хижра 508) Бұхарада қайтыс болған. Толық аты Әбу-л Муин Мәймун ибн Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Мутамид ән-Насафи. Ғылыми зерттеулерде оның атасы Әбул Мути Макхул ибн Фадл ән-Насафидің Ханафи мәзһабының алдынғы қатарлы ғалымы болғандығы айтылады.
Қолымыздағы материалдар арасында Әбу-л Муин ән-Насафидің ілімді қайдан және кімнен алғандығы жайлы мағлұматтар кездеспейді. Алайда, оған туып өскен ортасындағы ғылыми ортаның әсері болғандығы анық. Сол кездері Насаф қаласы Самарқан мен Амудария өзенінің аралығында орын тепкен ғылым-білім ордасының орталығы болған. Алайда бұл күндері қаланың орны қалмағанымен, біз бұл қаланы сол жерден шыққан ғұламалар арқылы ғана білеміз.
Әбу-л Муин ән-Насафи фиқһ (ислам құқығы) және кәлам салаларын жіті зерттеп, Мауараннаһр өлкесіндегі кәлам мен фиқһ саласында Матуриди мектебі ғалымдарының имамы болып саналған. Ол сол дәуірдегі Нәжмиддин Омар ән-Насафи, Алауиддин ас-Самарқанди, Ахмед әл-Паздауи, Исмаил ибн Ади ат-Талақани, Ахмед ибн Фарах әс-Суғди және Әбул Хасан әл-Бәлһи сынды т.б. бірнеше танымал ғұламаларға дәріс берген. Матуриди мәзһабының күшеюіне, Самарқанд фиқһ методикасының дамуына Насафидің қосқан үлесі мол.
Насафидің шәкірттерінің бірі Алауиддин ас-Самарқандидің ұстазы туралы жазғандары оның сүннетке, Әбу Ханифа мәзһабына үлес қосқандығын аңғартады.
Француз шығыстанушысы Луи Массиньон Насафидің атасы Каррамия мектебінің өкілі Яхия ибн Муаз ар-Разиден дәріс алған. Сондықтан ол да Каррамия мектебінің кәламшысы деген пікір білдірген. Алайда бұл үстірт айтылған қате көзқарас. Керісінше, Насафи Каррамия мектебін сынап, тіпті оған қарсы мектептер қатарында болғандығы белгілі.
Матуриди мектебінің ғұламалары «Табсиратул Әдиллә» (Дін негіздері дәлелдерінің түсініктемесі) еңбегін маңызды қайнар ретінде қарастыруы оның сүннит кәламшысы екендігінің бірден-бір дәлелі [2].
Нәжмиддин Омардың қалыптасуына ұстазының ықпалы болғанын оның «Ақайд» атты еңбегінен байқаймыз. Оның бұл еңбегі Әбу-л Муин ән-Насафидің «Табсиратул Әдилләның» мазмұны іспетті.
Әбу-л Муин ән-Насафи тафсир, хадис, фиқһ және кәлам салаларында құнды еңбектер жазып қалдырған. Оның «Табсиратул Әдиллә» атты еңбегі Матуриди мәзһабындағы ең ауқымды, әрі мәселелерді терең қамтитын құнды еңбек болып саналады. Еңбектің мазмұнында таным теориясы, әлемнің жаратылысы, Алла тағаланың бар болуының дәлелдері мен сипаттары қамтылған.
Бұл еңбек 1977 жылы Мысырда Мұхаммед әл-Әнуар Хамид Иса Абдуззахир, 1993 жылы Дамаскте Клод Салам (Claude Salame) және Туркияда Хусейн Атай тарапынан зерттеліп кітап болып жарыққа шықты.
Белгілі дін зерттеушісі Фатхулла Хулейф Әбул Муин ән-Насафидің «Табсиратул Әдиллә» атты еңбегін Матуридидің «Китабут Таухид» атты кітабынан кейінгі маңызды әдебиет екендігін айтады [3].
Осы еңбекті зерттеп танытқан Мұхаммед ибн Тауит ат-Танжи Стамбул кітапханасындағы алты нұсқаға арқа сүйеп бұл еңбектен Матуриди мектебінің басты ерекшеліктерін байқауға болатындығын жазған болатын[4].
Атақты түрік саяхатшысы Челеби (ө.1067/1657) де Насафидің бұл еңбегінде қарсы пікірде болғандарға әһли сүннет сенімі шеңберінде ықшамды әрі нақты дәлелдермен жауап қатқандығын мақтанышпен айтады[5].
Насафидің замандасы әрі Матуриди мектебінің өкілі Бұхаралық Нуреддин ас-Сабуни (ө.580/1184), Әшғари кәламының өкілі Фахр ад-дин ар-Разимен болған пікірталаста: «Мен, Насафидің «Табсиратул Әдиллә» атты еңбегін оқыдым. Бұл сияқты жақсы зерттелген еңбек көрмедім,»- дейді [6].
Насафи еңбегінде тақырыптардың жүйелілігі мен түсіндірілуі жағынан Матуридиден ерекшеленген. Әр тақырыпты Матуриди сенім аясында жоспарлы әрі жүйелі бастап, бірнеше жерде Матуридиге сілтеме жасап отырған, тіпті кейбір жерлерде Матуридидің пікірлерін толық берген [7]. Демек, біз, бұл жерден Әбу-л Муин ән-Насафидің Матуриди сеніміне берік болғандығын көреміз.
Қазіргі таңда «Табсиратул Әдиллә» атты еңбегінің бірнеше қолжазба нұсқалары кітапханаларда сақталған. Стамбул қаласының кітапханасында бірнеше нұсқасы бар (Нури Османия, 2097, 1121ж. 224 бет; ІІІ Ахмед (Топкапы сарайы) 1894, 662ж. 270 бет; Атф Ефенди, 1215, 249 бет; Салим аға, 586, 252 бет; Баязид, 3063, 393 бет... т.б.).
Насафидің «Табсиратул Әдиллә» атты еңбегінен басқа «Бахрул кәлам фи ақайди әһлил-ислам» (Мұсылмандар ақидасындағы сөздер теңізі) атты мұхтасар кәлам тақырыптарына арналған кітабы бар. Бұл еңбектің аты кейбір еңбектерде «Ақайд» және «Мубахасату Әһлис-Суннати уал-Жамаа» (Әһли сүннет және жамағатының ізденістері) деп те аталады.
«Бахрул кәлам» атты еңбегі 59 бөлімнен тұрады. Кейбір деректерде оның 64 бөлім екендігі де айтылады. Еңбектің кіріспесінде таухид, иман және дін терминдерінің анықтамасы беріліп, екінші бөлімде мағрифатуллах (Алла жайында таным), иман, ерік және т.б. осыларға қатысты мәселелер туралы мәзһабтардың түрлі көзқарастары қамтылған. Иман шарттары, мұғжиза, керемет және Мұхаммед пайғамбардың миғражы, періште секілді т.б. тақырыптарға тоқталған. Сондай-ақ Жәбрия, Харижия, Жәһмия және Муржия секілді ағымдардың пікірлеріне жауап берген. Соңғы бөлімде қабір азабы, есеп, таразы, қыл көпір, жұмақ пен тозақ т.б. тақырыптар қарастырылған.
Бұл еңбекке Хасан ибн Әли әл-Мақдиси мен Ахмед ибн Махмуд әл-Бұхари түсіндірме (шәрх) жазып, 1911 жылы Каир мен Туркияда басылып шыққан.
Келесі бір еңбек таухид негізін қамтыған «ат-Тамхид ли Қауаиди-т Таухид» (Таухид қағидалары үшін дайындық) шығармасы. Еңбек ақылдық(рационалистік) және аят, хадис жолмен Матуриди мәзһабының негізгі сенім негіздерін дәлелдеген шығарма. Еңбекте танымға ие болу жолдары қандай, Алла сеніміне қалай ие болу керек, пайғамбарлық не үшін қажет, тағдырға деген сенімнің мағынасы не, т.б. сұрақтарға Матуриди сенімі аясында жауап берілген. Демек бұл еңбек тек кәламшыларға ған емес, күллі оқырмандарға арналған еңбек десек қате айтпаған боламыз. Қолжазба «Табсиратул Әдиллә» еңбегінің мазмұны іспетті. Еңбек отыз үш тараудан тұрады. Қазіргі таңда «ат-Тамхид ли Қауаиди-т Таухид» атты еңбегінің бірнеше қолжазба нұсқалары кітапханаларда сақталған. Стамбул қаласының кітапханасында бірнеше нұсқасы бар (Баязид, №3078, 158парақ, Атф Ефенди, 1221, Стамбул, 648. 117 парақ).
Бұл еңбекке Хусейн ибн Әли ас-Сығанақи «әт-Тастид фи шәрхи-т Тамхид» деген атпен түсіндірме кітабын жазған [8].
Матуриди мектебінің дамуына үлес қосқан Әбу-л Муин ән-Насафи Матуридидің «бір мүмін ақылдық (рационалдық) дәлелдерге сүйенбей, біреуге еліктеп иман келтірсе, оның иманы қабыл болады. Тек нақты дәлелдерді тәрк еткендігі үшін күнәһар» [9] деген пікіріне, «Иман мойынсұнудан тұрады. Ал мойынсұнған адам дәлелдерге арқа сүйесе де, сүйемесе де иман еткен болып саналады. Сондықтан ол еліктеп (муқаллид - дәлелсіз еліктеу) мойынсұнғандығы үшін мүмін» деген пікірді қосады [10].
Кәлам саласында муқаллид сөзі – «Ақылдық (рационалдық) және аят, хадис дәлелдеріне арқа сүйемей, біреудің айтқан сөзі мен ісіне еліктеп, ақиқаттығына көз жеткізбей-ақ артынан ерген адам» деген мағынаға саяды.
Әбу Бәкір әл-Бакыллани (ө.403/1013) мен Әбу Мұхаммед әл-Ғазалидің (505/1111) Әшғари кәлам мектебінде орны қандай болса, Әбу-л Муин ән-Насафидің де Матуриди мектебінде орны сондай болған.
Матуриди мектебіне Насафиден басқа, Әбу Хафс Нәжмеддин Омар Насафи (ө.537/1142), Бурхануддин ән-Насафи (687/1289), Әбу-л Бәракат ән-Насафи т.б. ғалымдардың сіңірген еңбегі зор.
Қорыта келе айтарымыз, Матуриди сияқты айналасына білім нұрын шашқан заңғар имам Насафидің еңбектері жан-жақты зерттеуді қажет ететін тың тақырып болып саналады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Шейх Әбсаттар қажы Дербісәлі. «Каирдегі Бейбарыс медресесінің тараздық ұстазы». Алматы. 2009
2. Ислам энциклопедиясы. ТДВ. Стамбул. т.ХХХІІ. 2006. 569-570
3. Матуриди. «Китабут Таухид». (ауд:Фатхуллаһ Хулейф). «Муқаддима»5
4. Метин Юрдагур. «Библиографик бир кәлам тарихи денемеси». Стамбул.1989. 35
5. Челеби. «Кашфуз Зунун ән Әсамил Кутуби уәл Фунун». I. 337. Тегеран. 1947
6. Матуриди. «Китабут Таухид». 5
7. Языжыоғлы С.М., «Матуриди ве Насафие гөре инсан хурриети каврамы». Анкара. 1988. 20
8. Нурулла Кайышоғлы. «Әбул Муин ән-Насафие гөре исбаты нубууа». Стамбул. 1999.11
9. ас-Сабуни. Матуридия ақаиды, (ауд:Б.Топалоғлы) Анкара. 1995. 173
10. Әбу-л Муин ән-Насафи. «Табсиратул Әдилла». (өңд:Claude Salame), Сирия. 1990. I/25–26
Қалмахан Ержан,
теология докторы
