Пайғамбарымыз ғалайһиссәламнан кейін мұсылмандар жан-жаққа тарап, дінге жаңа кіргендермен бірге өмір сүре бастады. Басқа елдердің мұсылман болуы және жан-жақтағы мемлекеттермен қарым-қатынастың басталуының әсерінен басқа діндер, мәдениеттер, өзге пікірлер, жаңа ойлар, көптеген әдет-ғұрыптар бірімен бірі араласып кетті. Шығыстың рухани тәрбие тәсілдері мен батыстың философиялық пікірлері, бұрыннан келе жатқан мистицизм ағымдары мұсылмандардың арасында жайыла бастады.

Мұсылмандар Индиядан Испанияға дейін орын алған жаңалықтармен танысты, ғасырлар бойы келе жатқан үнділердің, парсылардың, мысырлықтардың грек және латын елдерінің, Орта Азия халықтарының діндері, мәдениеттері, салт-дәстүрлері мұсылмандарға әсер ете бастады.

Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) дәуірінен екі ғасырдан кейін араб тілі грамматикасы да кітапқа түсті. Бұрын ауыз әдебиеті арқылы  ойын жеткізген арабтар жазба әдебиетке көшкеннен кейін жаңа грамматика бойынша білім ала бастады. Бұның себебі Құранның грамматикасымен араб тілінің грамматикасының бірдей еместігінде еді. Кейінірек қолға алынып жазылған араб тілі граматикасы арқылы бұрын түскен Құранның мағынасын Аллаһтың бұйырғанындай түсіну әркімге мүмкін болмады. Сондықтан Құранның терминдері, Құранның грамматикасы, Құранның тәпсірі «Құрани ілімдер» аталған жеке бір білім саласына айналды. Көшедегі тілмен, базардағы арабшамен Құранның мағынасын түсіну мүмкін еместігі білінді.

Осындай жағдайлардан Пайғамбарымыздан (Ғ.С.) және сахабалардан кейін мәселелер, қиындықтар көбейе бастады. Сахабалар Пайғамбарымыздан (Ғ.С.) тек қана Құранның мағынасын, аяттардың терең тәпсірін үйреніп қана қоймай, рухани тәрбиесін де алған еді. Пайғамбарымыз (Ғ.С.) өзі тікелей оларға сұхбат жасап, уағыз айтып, ақ батасын беріп, бірге құлшылық істеп, сұрақтарына жауап беріп, ауруларына Аллаһтың шипасын жеткізіп, мәселелерін шешіп, жүрегіндегі рухани нұрларын және нурани күштерін жеткізіп отырды. Екінші жағынан Пайғамбарымыз (Ғ.С.) мемлекетті өзі басқарды. Мұсылмандармен бірге өмір сүрген басқа халықтардың, басқа діндегілердің де мемлекет басшысы, елбасы болып өзі басшылық етті.

 Сахабалар да Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) салып кеткен жолымен мемлекет болып бірге өмір сүрді. Бірақ жан-жақтағы мемлекеттердің қосылуымен, басқа халықтардың дінге кіруімен, сол жердегі салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар, мәдениеттер мен діндердің араласуынан көптеген жаңа мәселелер туындады. Ешкім рухани тыныштық таба алмады. Сахабалар және олардан кейінгі табиғиндер сияқты олардың істеген құлшылықтарын істесе де жүректері тынышталмады. Рухани жағынан дамыған бұрынғылардан кейін төмендей бастаған мұсылмандар осы мәселенің шешімі үшін ізденіске түсті. Мемлекет басшылары, патшалар, әкімдер қолынан келгенін істесе де жол таба алмады. Фақиһтер (фикһшылар – мұсылман заңгерлері) шариғат заңдарын түсіндірсе де, айтып берсе де, медреселерде дәріс жүргізсе де рухани аштықтың алдын ала алмады. 

Тәпсір және хадис ғалымдары аяттар мен хадистерді ашықтап түсіндіргенімен жүректерге әсер етпеді. Ақида ғалымдары, иманның шарттарын жақсылап айтса да миға қонбады. Барлығы шын ниетпен Аллаһ үшін, дін үшін фәтуа берсе де, қызмет етсе де халықтың рухани сұрақтарына жауап бере алмады. Берілген фәтуалар жүректерді тыныштандырмады. Тек қана уағыздау, білім беру, дәріс оқыту күйінде қалды. Құранның терминдерін, араб тілінің граматикасымен түсіну мүмкін болмайтындығына көздері жетті.

Аллаһ Тағаланың махаббаты, қуанышы, ашу-ызасы, айғайлауы, сөз сөйлеуі, бұлттармен бірге жерге түсуі, құлдарымен бірге болуы, көзі, тілі, құлағы, екі қолы, беті-жүзі, аяғы, аршыға көтерілуі, күрсіде отыруы деген сияқты аяттарға біреулердің берген түсінігі мен екінші  біреулердің баяндаулары сәйкес келмегендіктен мәселелердің шешілуіне емес, пікірлердің көбеюіне, бөлінуіне, мазһабтардың тарауына себеп болып, Аллаһ тағаланың сипаттары туралы айтыс-талас көбейді.

 Бұрынғы түскен Тәурат, Забур және Інжілге көптеген адамдардың сөздері араласып кеткендіктен, Құран түсірілді деп айтылса да ол кітаптардағы аяттармен де, олардың діни жинақтарымен де уағыздар айтыла бастады. Құранда жоқ ертегілер, бұрынғылардын қалған хикаялар тәпсірлерге кірді. Хадистерге «Мәузу» хадис деген жалған хадистер, яғни адамдардың сөздері қосылды.

Кейбіреулер тек қана бұрынғылардың жолымен жүреміз деп, «бұрынғылар» деген сөз арабша «салаф» деп аталғандықтан салафилер пайда болды. Олар Құран, хадис және бұрынғылар деп аталған сахабалардың, табиғиндердің, таба-й табиғиндердің сөздерін, іс-әрекеттерін, әдет-ғұрыптарын, күнделікті жұмыстарын да «дін» деп қабылдады.

Міне, осы кезде жүрек тыныштығының рухани күштің, рахмет-берекет, бата-дұға, махаббат-салауат, береке-бірлік арқылы болатындығын, бұлардың Құранда және Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) өмірінде болғанын дәлелдеген рухани ғұламалар өздерін көрсете бастады. Олар Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) хилафатының, яғни мемлекет басқаруының басшылар тарапынан болатынын, уәләет деген әулиелігінің рухани жолмен болатындығын іс жүзінде де көрсетіп берді. 

Ел басшыларын сыйлап, мемлекетті дамытудың жолын Құрандағы аяттармен дәлелдеді. Басшы болсын, халық болсын барлығына рухани жолды, яғни уәләет деген Пайғамбарымыздан (Ғ.С.) мирас болып қалған жолды жаңғыртты. Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) екі түрлі ілімді мирас қалдырғанын, бұлардың біреуі заһири, яғни дүнияуи ілім, екіншісі батыни, яғни рухани ілім екендігін айтты. Батыни деген білімнің жүрек және рухани білімдер екенін іс жүзінде де көрсетті. 

Хасан әл-Басри, Мағруф әл-Кархи, Малик бин Динар, Зуннун әл-Мысри, Суфиан ас-Саури, Жунайд әл-Бағдади, Имам Ағзам Абу Ханифа, Имам Шафиғи, Абдулқадир Гайлани, Имам Раббани, Қожа Ахмед Яссауи, Имам Ғазали, Мәулана Жалаладдин Руми, Хажы Бекташ Уали, т.б. ғалымдар рухани жолды көрсетті. Бұлардан басқа аты-жөні белгісіз сансыз суфилер халықтың жүректерін тыныштандырды. Рухани тыныштық болғандықтан мұсылмандар дүние ісінде де дами бастады. Әл-Фараби, Муса әл-Жабир, Ибн Сина, Ұлықбек, Ибн Халдун, әл-Хорезми, Ибн Рушд, әл-Бируни сияқты ғалымдар танымал болып, халыққа қызмет етті.

Олар үлкен соғыстың (жиһадтың) қылышпен соғысу емес, алдымен өз нәпсісімен соғысып, өзін-өзі жеңу екендігін дәлелдеді. Символ-рәміз ретінде қолдарына қылыш емес, аса таяқты алып жүрді. Аса таяқтың Құранда айтылған Мұса пайғамбардың асасы сияқты ақ бата таяғы екенін ғажайып кереметтер арқылы дәлелдеді. Мұны көрген халықтың жүректері тынышталып, аурулары жазылып, жұмыстары жақсарып мақсаттары алға басып, қиыншылықтары шешіліп, дінге деген көзқарастары одан ары жоғарылады. Сондықтан жұма хұтпасында Бағдаттың батысындағы мемлекеттерде имам хатибтер қолдарына қылыш ұстап хұтпа оқыса, Бағдаттың шығысындағы елдерде, әсіресе Орта Азияда қолдарына аса таяқ ұстап хұтпа оқыды.

Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) кезінде соғыстар тек қана мемлекетті қорғау үшін болды. Жаудың алдын алу, елді аман сақтап қалу үшін дұшпанға қарсы шықты. Жаулап алу болған жоқ. Меккені алу соғыспен емес, бірнеше жыл бұрын жасалған келісім шарт бойынша халықтың өз еркімен бағынуымен болды. Мәдинаның бұрынғы аты Ясриб болатын, ол «Пайғамбардың қаласы» яғни Мәдинатун-наби, қысқаша Мәдина деп аталды. Мәдиналықтар «мәдени», яғни «мәдениеттілер» атанды.

 Құранда айтылған «арабилер» – «бәдәуи», яғни мәдениетсіз, білімсіз, жабайы, надан халықтар. Мәдениетті мұсылмандар дінді ділімен, әдеп, мәдениет, білім, иман күшімен, рухани тәрбиемен, жүректің тазалығымен, бата-дұғаларымен таратты. Пайғамбарымыздан (Ғ.С.) кейінгі жерді жаулап алу, елді бағындыру, жаңа мемлекеттерді қолға түсіру шайқастары «қылышпен болған соғыстар» деп аталды.

Ислам діні қылышпен емес, үгіт-насихатпен, түсіндіріп, жеткізумен, біліммен тарады. Бұл жолда «суфи» деген тақуа ғалымдардың үлесі өте үлкен. Суфилер «тасаууф» деген тақуалық жолымен, «тазалық» деген рухани тәсілдерімен дінді таратты. Суфизм жолы – тақуалық, діндарлық, әдептілік, ислам, яғни сау-сәлеметтік, амандық, тыныштық, татулық, бейбітшілік жолы деген сөз. Оларды Құранда «ғибадуррахман», «рижалуллаһ», «әулиеуллаһ» дейді. 

Олар – Рахман Аллаһтың рахымды, мейірімді және сүйікті құлдары. Жер бетінде тәкәппарланбай жүреді, басқа адамдарды сыйлайды, ешкімге тиіспейді, біреулер тиіссе «сәлем» деп амандық тілейді, құлшылықтарын жасайды, халыққа ақ батасын береді, елдің амандығы, мемлекеттің тыныштығы үшін дұға жасайды. Суфизмнің негізі – әдептілік. Аллаһ тағалаға Пайғамбарға әдепті бол, өзіңе, ата-анаңа, отбасыңа, көршілеріңе, барлық халыққа әдепті бол деп бұл өмірде әдеп сақтауды үйретті.

Құран аятында Пайғамбарымыз (Ғ.С.)  жайында: «Уаиннака лағала хулуқин ғазим» – «сен өте жоғары көркем мінездісің», «Лақад кана лакум фи расулиллаһи усуатун хасанатун» – «Аллаһтың расулінде сендерге жақсы үлгілер бар»делінген.

Хадистерде Пайғамбарымыз (Ғ.С.) : «Аддабани рабби фаахсана та диби» – «Мені раббым әдеппен тәрбиеледі, неткен жақсы әдепті қылды», «Иннама буғисту илла лиутаммима макаримал ахлақ» – «мен көркем мінездің кереметтілігін толықтырып жеткізу үшін жіберілдім» дейді.

Пайғамбарымыздың (Ғ.С.)  жақсы үлгілерімен дінді таратқан суфилер әдептілікпен рухани тыныштықтың жолын, өмірсүйгіштікті, адамгершілікті үйретті.

Атақты суфилердің бірі Юнус Әміре: «Хақ үшін халыққа қызмет ет. Хақ үшін халықты сүй. Аллаһ үшін Аллаһтың құлдарымен тату бол» деген.

«Араладым Шамды, Бағдатты,

Алға қойдым ілімді, талапты.

Ілім білім кейін қалды,

Алдымен әдеп керек екен, әдеп.

Юнус Әміре айтты: «Ей молда,

Мың рет барсаң да қажыға,

Адамның көңілін қалдырсаң,

Қажылығың қалды ғой жолда».

  Суфилер «адамды риза қылған кісіге Аллаһ риза болады» деп тәрбиеледі. Сансыз мешіт салуды емес, сапалы мұсылман болуды үйретті. «Аллаһ тағала жерге-көкке симайды, Ол Қағбада - мешітте емес, мұсылманның жүрегі – Аллаһтың үйі деп тәрбиеледі. Сондықтан ешкімді ренжітпеңдер, көңілін қалдырмаңдар» дейді. «Аллаһ Тағала жүрекке қарайды» деп мына хадисті іс жүзінде дәлелдеген: «Инна Аллаһа ла ианзуру ила ажсамикум аула ила суарикум, уалакин ианзуру ила құлубикуи уа ағмаликум» – «Аллаһ Тағала сендердің сыртқы денелеріңе және бейнелеріңе қарамайды, Ол сендердің жүректеріңе және істеген амалдарыңа қарайды».

  Қожа Ахмед Яссауидің шәкірті Қажы Бекташ Уәли ұстазының «Диуани хикметімен» халықты былай тәрбиеледі: «Керемет таста емес, баста, сәлдеде емес, сәждеде. Көзіңе, тіліңе, беліңе ие бол. Алдымен әдептілік керек, әдепті бол. Бір болайық, ірі болайық, тірі болайық». 

Маулана Жалаладдин Руми парсы тілінде жазылған «Мәснәуиде» былай деген:

«Адемзаде егер би-едебест адемнист.

  Фарқ дер жисми бени Адемү хайуан едебест

  Чешми би гуша уү бибиин жүмле Келамуллаһ ра

  Айет айет хемеки мани-и Құран едебест».

  «Адам баласы егер әдепті болмаса, адам емес,

  Адам мен хайуан денеде бірдей, айырмашылығы ақыл мен әдеп.

  Көзіңді ашып Аллаһтың Құранын басынан бастап қарап шық,

  Сонда көресің Құранның аяттарының барлығы әдепті үйрететін кітап екенін». 

Біздің елге Үкаша ата, Арыстан баб, Ысқақ баба, Ибраһим ата сияқты суфилер аса таяғымен жүріп, ақ батасын беріп дін таратты. Сахабалардың ұрпақтарынан шыққан аттары белгісіз, атағын шығаруды қаламаған,  бірақ халық «Зеңгі баба», «Қараша Ахмед» деп ат қойған зенжи – қара тәнді, негр аталар бата-дұғаларымен дін таратты. Суфизм жолындағыларды көріп кейбіреулері суфилер сияқты боламын деп қара сопы болды. Олар өз пайдасы мен қалталарын ойлады. 

Тасаууфпен тариқатты араластырып бөлініп кеткендер болды. Тариқатшылар, мүршид-мүрид шарттарын орындаймын деп бөлінген жамағат топтары болды. «Әл Аман ия шиш әл аман» деп өлеңдетіп трансқа кіргенде ұртынан істіктерді өткізіп, бүйірлерінен қылыш сұғып, ыстық майды ішіп, шоқтың үстінде жалаң аяқ билеуді сопылық деп теріс ағымдарға кетіп қалды. Оларды көргендер бұлардың ісін дін тарату деп ойлаған жоқ, керісінше жын соққан бақсылардың шоуы деп білді.

Суфилер – Аллаһтың қалаған құлдары, олар «әһли жәзбә» – «хәл иесі» құлдар. Аллаһты ойлағанда, Құран оқығанда, дұға қылып бата бергенде денелері тітіркеніп, жүректері жұмсарып, елжіреп, көздерінен жас ағады. Сол кезде дұғалары қабыл болады. Оларды «Мәжзуб сопылар» яғни «жазабаға түскен сопылар» дейді. Оларға ұқсаймын деген қара сопылар трансқа түскен «мәжнүн»,  яғни «жын ұрған» деп аталды. Суфилер Аллаһты еске түсіріп ойымен зікір қылғанда, жүректерге тыныштық, рухтарға күш берді. Міне, осыларға ұқсаймын деп қара сопылар болған сияқты зікіршілердің надандары, емші-көріпкел, аруақ жолындағылар деген топтар, имамдарға ұқсаймын деген дүмше молдалар көбейді.

«Ислам» сөзі «сау-сәлеметтік», «бейбітшілік», «татулық», «тыныштық», «береке-бірлік» деген мағынаны береді. Бірақ дінге кірген бәдәуи арабтар туралы Аллаһ Құранда былай дейді: «Қалатил ағрабу ааманнә, қул ләм түмину уалакин қулу асламнә, аламмә идхулил иману фи қулубикум» – «Араби деген бәдәуи арабтар «біз иман еттік» дейді. Айт: «Сендер иман етпедіңдер. Сондықтан сендер мойын иіп, исламға кірдік, бойұсындық деңдер. Иман сендердің жүректеріңе кірген жоқ!». Исламның атын жамалғандар исламның мағынасымен сәйкеспейтін қосымша аттармен аталды. «Радикалды ислам» сөзі, міне, осылардың себебімен айтылды. 

Діни фундаментализмнің, діни терроризмнің дінмен, исламмен байланысы жоқ. Бірақ осындай жаман ат қалдырды. Ағымдармен ағып кеткен, дін туралы қуып кеткендердің себебінен осылайша барлық мұсылмандарға зиян келтірілді. Фитна туралы Құранда: «әл-Фитнату ашшадду минәл қатли» – «Фитна адам өлтіруден де қатты» деп терроризмнің жамандығы айтылды. Әмір мағруф, наһи мункар деп  жақсы әдет-ғұрыптардың орындалуына, жамандықтардан тыйылуға шақырды. Бірақ дінге қайшы болмаған салт-дәстүрлердің орындалуына тыйым салынбады.

«Құранда жоқ» немесе «бидғат» деген желеумен де топ-топ жамағат болып бөлінгендер шықты. Барлығына Құраннан жауап бар, әлбетте. Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) сақалын, киімін, мұраларын қасиеттегендерді «мүшрік» деп санағандарға Құранда айтылған Юсуф пайғамбардың көйлегін мысалға келтіруге болады. Өзі де, әкесі Яғқуб та пайғамбар бола тұра, көйлекті соқыр көзіне сипағанда Яғқубтың көзі ашылғанын Құран айтады. Юсуф пайғамбардың өңінде және түсіндегі аяндарды, сол кездегілердің аяндарын, телепатиялық көру-сезулерді Құраннан үйреніп отырмыз. Мұса мен Қызыр пайғамбардың қиссалары «Кәһф» сүресінде рухани өмірдің құия сырлары ретінде баяндалады. 

Сүлеймен пайғамбардың әскерлері, көзге көрінбейтін әлемнің мәселелері Құранда айтылады. Аюб пайғамбардың аяғының астынан шыққан арасан суы, Иса пайғамбардың қолымен шипа таратуы, біздің Пайғамбарымыздың (Ғ.С.) дем салуы, бата беруі, суға оқуы суфилер тарапынан жалғастырылды. Нұхтың кемесінің «аттаннур» деген тандырдағы қызып тұрған шоқтың күш-қуатымен, энергиясымен жүзіп жүргенін қазіргі техникалық жаңалықтарға жалғасуда. Осыған байланысты көптеген жауаптар Құранда бар.

Суфилер диалог жолымен сұхбаттың күшін көрсетті. Сұхбат жасаған суфи жүрегінің рухани күштерін жан-жаққа таратып әсер етті. «Барлық адамдар – Аллаһтың құлдары» деп еш біреуін бөлмей, тағаттылықпен дінді түсіндірді. Сондықтан әртүрлі ағымдарға еріп кетсе де бауырларымызды құтқару – біздің міндетіміз. Адасып жүрген балаларымызды, бауырларымызды шеттеп тастамай, бөліп-жармай бауырға басып, диалог жолымен төзімділікпен дінге тарту міндетіміз. Сұхбаттың әсері өте жоғары. Сұхбат жасаған кісі суфи мінезді болса жүрегінен шыққан нұрлар әсер етеді. Шариғат, тариқат жолдың басы. Мағрифат, Хақиқат ең жоғарғы дәрежесі. Суфилер осы дәрежеге жеткен.

«Әдептің» негізгі мағынасы – «тамаққа шақыру», «асқа дағуат» деген сөз. Рухани аштықты тойғызу да әдеп деп аталады. «Әдебиет» ұғымы «әдеп» сөзінен шыққан. Оның мәні –рухани азыққа шақыру Бұл әдебиет сөздерімен, жазбаша және сұхбат сөздермен орындалады. Адамның рухын өзіне тартатын, жүректі тыныштандыратын, кісі көңілдендіретін әсерлі сөздер, әдебиеттің әдебімен жеткізіледі. Сұхбатшының сөздері жүрегінен шықса, бұған шын ниетпен батасы қосылса, әлбетте нұр үстіне нұр болады.

Суфилер, бидғат және соқыр сенімдермен соғысып өмір өткізген жоқ. Жақсылықтарды, әдептілікті орындағандықтан бата дұғалары қабыл болып Аллаһтың рұқсатымен кереметтер, ғажайып өзгерістер, жаңалықтар арқылы халыққа қызмет етті.

Бір мұсылман баласына әдептілікті үйреткен адам ең үлкен қызметті атқарған болып саналады. Ата-бабаларымыздан бірнеше үгіт сөз: «Әдепті бала арлы – бала, әдепсіз бала сорлы бала», «Әдепті үйдің тағамы тәтті», «Жаңбырмен жер, батамен ел көгереді», «Көптің берекесімен көктің берекеті жауады», «Ұрыс-керіс кетсе, ырыс-жеңіс келеді», «Отанды сүю иманнан», «Кең киім тозбайды, кеңесші ел азбайды». Кеңес деген – сұхбат, кеңес деген – бүгінгі жиналысымыз. Діни сұхбаттармен рухани тыныштық болады. Сұхбат жасаған тақуа кісілердің жүрегі тыңдағандарға әсер етеді, күш-қуат береді, Аллаһтың рахметі, берекеті жауады, періштелер қоршайды. Сұхбат деген тақуалық, әдептілік, яғни суфизм жолын айту. 

Сөзімізді Имам Ағзам Абу Ханифаның сұхбат өлеңімен тұжырымдасақ:

«Бір адамда жоқ болса әдеп,

Пайда бермес оған медресе-мектеп».

Сіздермен Қожа Ахмед Яссауи бабамыздың ақ бата дұғасымен қоштасайын:

Елда гижени шеми шебистан еткен, 

Бир лахзада әлемді гүлістан еткен.

Бәс мүшкіл ісім түсіп тұр асан еткей,

Ей, баршаның мүшкілін асан еткен». 

  Амин Аллаһу акбар!

Мұхаммед Шыңғыс қажы 

Исламтанушы