Мұсылман қоғамында діни құндылықтарға ерекше мəн берілетіндіктен, ол қоғамда дінді үйретушілер де, үйренушілер де əрдайым болатыны сөзсіз. Өйткені, дін дұрыс сенімді əрі талаптарын іс жүзінде дұрыс атқаруды талап етеді. Бірақ, сенім мен дін талаптарын дұрыс орындаумен қатар, өзара татулық пен ауызбіршіліктерінде сақтау секілді өзге де талаптары бар екенін ұмытпау керек.
Əрине, хадисте «Дін – насихат» делінгендіктен, діннің насихаты жүрген ортада сұрақтар мен жауаптар болуы заңды. Десе де, сұрақ көбіне білу үшін қойылса, кейде айтушыны тұқырту үшін де қойылатын кездері болады. Сондықтан, тыңдаушылардан орынды сауал қою талап етілсе, айтушы оған егер білсе, байыпты жауап беруі тиіс. Алайда, айтушыға бəрін білу шарт емес, барлық сұраққа жауап айтуы да міндет болмаса керек. Өйткені, мұсылман ғалымдарының ескертуінше, «білмеймін» деп айта білу де қажет. Бəрін білуші – тек қана Алла. Бұған қоса, тыңдаушылар да жөнсіз сауал қоюдан тартынғаны дұрыс. Хадисте ертеде кейбір қауымдардың жөнсіз сауалдар қоюының салдарынан жер бетінен жойылып кеткені айтылады.
Жалпы алғанда, Ислам мəдениеті адамды сыпайылыққа, байсалдылыққа, сабырға шақыратындықтан, діни ақпарат алмасу мəдениеттілік пен сыпайылық шеңберінде жүруі тиіс. Одан асып талас-тартысқа ұласпауы керек. Өйткені, ешқашан қызу айтыс, талас-тартыс, дау-дамаймен діннің көсегесі көгермейді. Осы орайда, мына өлшемге қараған дұрыс: сөз таластырған жағдайда арадағы сыйластыққа сызат түсе ме, түспей ме? Егер ол адамдардың арасына сына қағып, бір-біріне салқын қарауға, тіпті жағаласуға дейін апаратын болса, ондай таластан ешқандайда пайда жоқ. Таласпен біреуді дегеніме көндірем деу де əбестік. «Талас достың достығын азайтып, дұшпанның дұшпандығын арттырады» деген сөз бекер айтылмаған. Ардақты Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) «Таласпаған əрі ешкімді ренжітпеген мұсылман жұмаққа барады» (Тирмизи), «Өзінікі дұрыс бола тұра, дауласпаған адамға жұмақта сарай беріледі» (Табарани) деп, өсиеттерінде арнайы ескерту жасаған.
Ғылыми мəселеде пікірталас үлкен ғалымдардың арасында кездескен. Дегенмен, олар да ескертілген хадистерге сай бұны өте сыпайы ғана жүргізген. Бұл бір жағы олардың əр түрлі көзқарасқа ашықтығында білдірген. Мəселен, Əбу Ханифа бірде ұлы Хаммадқа ешкіммен таласқа бармауын ескертеді. «Əке, өзіңіз де пікірталасасыз ғой» дегенінде, «Біз мəселенің ақиқатын білдіру үшін қарсыласқа сыпайы ғана ой тастаймыз. Оны ренжітіп алмауға, көңіліне келер іс жасамауға қатты көңіл бөлеміз. Ал, сендердікін байқасам, тым қатты кетудесіңдер. Қарсыласты тұқыртпай қоймаймын деп бекінгендейсіңдер. Оның ренжігеніне көңіл бөлмейсіңдер, бұл – дұрыс емес» деген.
Ойлап тұрсақ, талас-тартыстың арадағы татулықты бұзып, мұсылманды биязы мінезден ажырататын кері жақтары көп. Атап айтсақ, ол егес пен ерегеске себеп болады. Ал ерегес бар жерде илігу, дұрыс сөзге тоқтау деген болмайды, адамдар қайта қырсыға түседі. Қайткенде де өз уəжіне жығуға тырысады. Шайтан үшін бұл таптырмас мүмкіндік. Осы пайдаланып ол адамдар арасына от салып, бір-бірін енді көрместей етеді.
Таласта өзімшілдік, менмендік пен менбілемдік те қатар жүреді. «Сен менің білгенімді білмейсің» дегендей кеудемсоқтық та араласпай қоймайды. Құранда періштелердің өзі «Раббымыз, біз сенің білдіргеніңді ғана біле аламыз» деуде. Өзіне жолдас болып ерген Мұса пайғамбарға Қызыр «Əй, Мұса, Алланың ілімінің қасында екеуміздің білгеніміз ана теңізден құстың тұмсығына ілінген судай ғана» дегені бар. Сондықтан, мен білем деп кеуде қаққан адамның шын мəнінде түк те білмейтінін айтуға болады.
Талас қызғаныштан да туады. Исламда қызығуға орын бар, алайда қызғануға орын жоқ. Өйткені, хадистерде адамның бар жақсылығын қызғаныштың жал- майтыны ескертілген.
Талас жеңген адам үшін де, жеңілген адам үшін де жақсылық əкелмейді. Жеңген адам қарсыласын тұқыртқанына мəз болып, өзін одан артық көре бастауы мүмкін. Тəкаппарлыққа баруы мүмкін. Ал, хадисте жүрегінде тозаң дай тəкаппарлығы бар пенденің жұмаққа кірмейтіні ескертілген. Жеңілген адам болса, «Жеңілген күреске тоймайды» демекші, іштей дайындалып жүріп, тағы бір жерде таласып, қайткенде де сөзімді дəлелдесем деген ойдан арылмайды.
Сөз таластырғандар бір-бірінің артықшылықтарын көрмей, екеуі де мүдірту үшін қарсыласынан кем-кетік іздей бастайды. Айыбы болса əшкерелеп тастаудан да тайынбайды. Тіпті, жасын сыйлау, ілімін сыйлау секілді тұстар да еленбей қалады. Ал бұның мұсылманға жараспайтын қылық екені белгілі.
Тартысқан мұсылмандар сырт көзге жағымсыз көрінеді. «Сенің айтқаның дұрыс емес, менің дерегім дəлелді» деп, не айтса да дəлел сұрап қызылкеңірдек болып айтысқандар өзара сыйластықтан жұрдай болады. Көбіне бір айтысып, ренжіскендердің қайта татуласып баяғы сыйластығына келуі қиын. Сондықтан, білгенін ғана айтқан адамды білмеген тұсына қыстаудың қажеті жоқ.
Анығында, бүгінгі күні елімізде оқырмандардың діни сұрақтарына берілетін жауаптар бұрынғыға қарағанда жүйеленіп келеді. Қазір əр сұраққа саласына қарай арнайы мамандар жауап бере бастады. Мысалы, ислам бойынша фиқһ, тəпсір, хадис, ақида, тарих секілді əр саланың өз мамандары қалыптасу үстінде. Ендігі жерде халық сұрағын маманға қойып, одан тұщымды жауап алуға мүмкіндік тауып отыр. Бұған қоса, оқырмандар өздерін толғандырған сұрақтарын мешіт имамдарынан бастап, «муфтият.кз», «пəтуа.кз», «е-ислам.кз», «ислам.кз» сынды бірқатар беделді сайттардағы арнайы мамандарға қоя алады. Сондықтан, діни мəселені талас-тартыс, дау-дамайға айналдырудың орынсыз екенін əрдайым қаперде ұстағанымыз дұрыс.
Құдайберді САБЫРЖАНҰЛЫ
