Ирандағы ниматуллаһшылар тарихатын теріс ағым деп бағалауыңыздың себебі неде?

Ершат Оңғаров

Исламтанушы, доктор Ph.D

Өмірбаяны Арнау сөз Еңбектері Мақалалары Сұрақ қою

Өмірбаяны

1975 жылы 22 наурызда Қарағанды облысы, Жаңарқа ауданы, Ералиев ауылында дүниеге келген. 1992 жылы Жайрем кентіндегі №10 орта мектепті бітірген.

1994 жылы 13 желтоқсанда ҚР Білім және ғылым министрлігінің жолдамасымен Қазақстан мұсылмандары діни басқармасында (ҚМДБ) өткен байқау арқылы Египет Араб Республикасы, Каир қаласындағы әл-Азхар университетіне оқуға түсіп, 2000 жылы аталмыш университет жанындағы Ислам ғылыми зерттеулер институтын тәмәмдап, 2004 жылы әл-Әзхар университеті «уағыз-насихат» мамандығы бойынша бакалавр академиялық дәрежесіне қол жеткізген. 2006 жылы Египет Араб Республикасы Жоғарғы білім министірлігі Ислам ғылыми зерттеулер жоғарғы институтында исламтану мамандығы бойынша магистр дәрежесіне ие болған. 2010 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті тарихында бірінші болып философия, мәдени антропология мамандықтары бойынша PhD доктор дәрежесін қорғады.

Қазақ, орыс, араб және түрік тілдерін біледі.

2007-2009 жылдары Қазақстан мұсылмандары діни басқармасында маман, бөлім бастығы, 2009-2011 Әл Фараби атындағы ҚазҰУ-де аға оқытушы болып жұмыс iстедi. 2011-2013 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі (ДІА) Дін мәселелері бойынша ғылыми зерттеу және сараптама орталығына исламды зерттеу бөлімінің бастығы, ҚР ДІА Діни оқу орындармен байланыстар және дінтану сараптамасы басқармасының Бас сарапшысы болып қызмет атқарған.

2013 жылдың 27 ақпанынан бастап ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқаруда. ҚМДБ жанындағы ғұламалар кеңесінің хатшысы және Қазақстан Республикасының Халықаралық Ислам фиқһы (заңы) академиясындағы [International Islamic Fiqh Academy] тұрақты мүшесі.

Мұсылман әлеміне танымал ұстаздары:

Махмуд Хамди Зақзуқ – ЕАР Уақф министірі
Мұхаммад Саид әт-Тантауи – ЕАР Әл-Азхар университетінің шейхы
Ахмад Омар Хашим – ЕАР Әл-Азхар университетінің ректоры
Абдурахман әл-Адауи – ЕАР Әл-Азхар университетінің профессоры, Парламент мәжілісінің депутаты

Арнау сөзі

Ассаламу алейкум құрметті оқырмандар!

Мен – Оңғаров Ершат Ағыбайұлы, исламтанушы, теолог, Ph.D-мын, орыс, қазақ тілдеріндегі жарық көрген «Мұхтасар тәжуид» еңбегінің авторымын, дін, мәдениет, руханилық мәселелері бойынша бірқатар ғылыми-танымдық мақалалар жаздым. Қазіргі таңда «Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары» атты монографиялық еңбегім баспаға әзірленуде. Сарапшы ретінде келесі тақырыптар бойынша қойылған сұрақтарға жауап беруге дайынмын: Құран тәпсірі, ислам мәдениеті, ислам құндылықтары, ақида мәселелері.

Еңбектері

Оңғаров Е.А. Мұхтасар тәжуид, «Дәуір», – Алматы. 2006 – 88 б.
Онгаров Е.А. Мухтасар тажуид, «Көкжиек» – Алматы. 2012 – 100 с.
Оңғаров Е.А. Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары, «Көкжиек» – Алматы. 2013
«Мұхтасар тәжуид» қазақ және орыс тілінде (Құран оқу ережелері), Алматы – 2006
«Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары» (монография). ҚР БҒМ, Алматы баспа үйлері, 2014
Құран – мағынасы мен түсініктемелері. «Алаш» тарихи-зерттеулер орталығы, Алматы – 2015 (аудармашылардың бірі)
«Дін – насихат» Ақпараттық-насихат тобына арналған әдістемелік құралы. ҚМДБ, Астана – 2015 (құраст. бірі)
Жұма уағызы-ІІ, ҚМДБ, Астана – 2015 (құраст. бірі)
Дін, мәдениет, руханиат салаларына арналған 33 ғылыми-танымдық мақалалардың авторы

Мақалалары

Оңғаров Е.А. Мәдениетіміздің негізгі тірегі – дініміз // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Ғылыми педагогикалық журнал. – Алматы: Шет тілдер және іскерлік карьера университеті. – 2007. – № 4. – 298-301 бб.
Оңғаров Е.А. Ислам жаһандануға қарсы ма? // «Қазақ мәдениетіндегі дәстүрлер мен инновациялар» Халықаралық ғылыми конференция материалдары, әл-Фараби атындағы КазҰУ. – Алматы, 2007. – 217-227 бб.
Оңғаров Е.А. Қазақстан Республикасындағы мұсылманшылық және ұлттық қауіпсіздік // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Ғылыми педагогикалық журнал. – Алматы: Шет тілдер және іскерлік карьера университеті. – 2008. – № V. – 44-50 бб.
Оңғаров Е.А. Ислам құндылықтарының модерндеуге қатысты кейбір аспектілері // «Ұлттық идея философиясы» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті. – 2009. – 243-251 бб.
Оңғаров Е.А. «Матуруди» мектебінің қазақ мәдениетіндегі орны // «Имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабы және қазіргі заман» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Атамұра. – 2009. – 158-165 бб.
Оңғаров Е.А. Kazak kulturunde Imam Maturidi ve maturidilik // Dini arastirmalar dergisi, Түркия, Анкара: Анкара Университеті. – 2010. – №34. - ss.48-53
Оңғаров Е.А. Әл-Фараби еңбектеріндегі ақыл-парасат ұғымы мәдениет құндылығы ретінде // ҚазҰУ хабаршысы, философия, мәдениеттану және саясаттану сериясы – Алматы: Қазақ университеті. – 2009. – № 2 (33). – 104-107 бб.
Оңғаров Е.А. Ислам құндылықтары – мәдени антропологиялық феномен ретінде // Әл-Фараби. – Алматы. – 2010. – №1(29). – 74-80 бб.
Оңғаров Е.А. Қазақ халқының ұлттық мәдениеті – шешендік өнер туындыларындағы ислам құндылықтары // Ізденіс. – Алматы. – 2010. – №2. – 114-118 бб.
Оңғаров Е.А. Ислам құндылықтарын мәдени – антропологиялық талдау // Адам әлемі. – Алматы. – 2010. – №1(43). – 10-17 бб.
Оңғаров Е.А. Ислам құндылықтарының тарихи ерекшеліктері // ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы. – Алматы. – 2010. – №1. – 123-128 бб.
Оңғаров Е.А. The morality in the history of eastern thought // Global science communication. – Granendonsk. – 2010. – №2 (3). – Р. 2-5.
Оңғаров Е.А. The phenomenon of moral-thinking as Islamic value // Global science communication. – Granendonsk. – 2010. – №3 (4). – Р. 9-14.
Оңғаров Е.А. Kazak medeniyeti'nin felsefe tarihindeki manevi degerleri // Bilgelik, Aylik bilim ve arastirma dergisi. – Ankara. – Ekim, 2009. – ss.32-36.
Оңғаров Е.А. Абай дүниетанымындағы ислам құндылықтарынан ғибрат алған этика мәселелері // Ғылыми педагогикалық журнал / Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Шет тілдер және іскерлік карьера университеті. – 2009. – № 6. – 181-185 бб. 16 Оңғаров Е.А. Экстремизм мен терроризмнің алдын алу жолдары, e-islam.kz.
Оңғаров Е.А. Қазақ мәдениетімен сабақтасқан дәстүрлі ислам құндылықтары – ел бірлігінің кепілі, e-islam.kz.
Оңғаров Е.А. Жихадизм мен экстремизмнің алдын алудың кейбір жолдары. 19 Оңғаров Е.А. Ұстазыңыз интернет емес, имам болсын, e-islam.kz
Оңғаров Е.А. Діни экстремизмнің жастар арасында таралуының алдын алудың бірегей жолы. 21 Оңғаров Е.А. Мәулітті шектен тыс тойлап жүрген жоқпыз ба?
Оңғаров Е.А. Абай және сүнниттік ислам.
Оңғаров Е.А. Дін және дәстүр.
Оңғаров Е.А. Жиһад және бүгінгі әлем.
Оңғаров Е.А. Екпе жасату керек пе жоқ па?
Онгаров Е.А. Маулид Пророка.
Оңғаров Е.А. Экстремизм және оның алдын алу шаралары.
Оңғаров Е.А. Насихат жетпеген жер қалмайды.
Онгаров Е.А. «ПРИВИВКИ: ДА или НЕТ?».
Оңғаров Е.А. Сәләфилер неге бөлінді?

Сәрсенбі, 03.12.2021

Өзіңіз жасаған дінтану сараптамасында діннің соқталы деген үш саласының бірі ретінде ақида, фикһпен бірге сопылықты айтып өтесіз. Бірақ, сопылық ілімді тәжірибеде іске асырушы тарихаттарды сын тезіне аласыз. Мысалы, Ирандағы ниматуллаһшылар тарихатын теріс ағым деп бағаладыңыз. Осыған кеңірек тоқтала кетсеңіз?

Бұл тарихатты Ниматулла Уәли (1431 ж.ө.) атты шайх негізін қалады. Алғаш тарих сахнасына шыққан кезде тарихаттың ішкі ережелері сүнниттік нормаларға сай болғанымен, кейін біртіндеп уақыт және кеңістік тұрғыдан ниматуллашыларға шииттік сенім екпінді ықпал ете бастады. Осыған орай, зерттеушілер ниматуллашылар қауымдастығының тарихын шартты түрде былайша екі кезеңге бөліп қарастырады:

Бірінші, Ниматулла Уәли және ХVIII ғасырдың басына дейінгі кезең.

Екінші, Масум Әли шах Декани мен Шах Тахир Деканидің 1776 жылы Үндістаннан Иранға қайта оралуынан бүгінгі күнге дейінгі кезең.

ХV ғасырдың алғашқы жартысында Ниматулла Уәлидің соңынан ерген сопылардың тынымсыз еңбегінің нәтижесінде тарихат бүкіл Иранға әсер ете алатын үлкен қауымдастыққа айналды. Олар қоғамның әртүрлі әлеуметтік топтарын өздеріне тарту арқылы өз жақтастарының санын мейлінше арттырды. Дегенмен, келе-келе тарихат өз деңгейін көтеру үшін көбінесе ақсүйек топтарға арқа сүйеді. Осы талғампаздықтың нәтижесінде Иранның ірі феодалдары ниматулашыларға мүше болып кіруді өздеріне зор құрмет санай бастады. Яғни, ішкі қағидалары тақуалықты арттыруға арналғанымен, қауымдастық қоғамға ықпалды тұлғаларды мүше етумен біртіндеп саяси сипат алды.

Тахмаспа Біріншінің (1524-1576 жж.) тұсында ниматуллашылар үкіметке қарсы оппозициялық жасырын ұйымға айналды. Сафави әулетінің билігін құлатпақ болған Бекташ ханды жақтап ниматуллашылар Аббас І-ге (1587-1679 жж.) ашықтан-ашық қарсы шықты. Қауымдастықтың саясиланғанынан қауіптенген Аббас І және оның мирасқорлары ниматуллашыларды қатал жазалауға көшті. Оларды бұрынғы ықпалы мен беделінен айырып қана қоймай, тарихаттың ұжымдық түрде жұмыс жасауына мемлекеттік тұрғыдан тыйым салды. Ал, биліктің құрығынан аман қалған ниматуллашылар рабат (шекара) аймақтарына қашып, жан сауғалады. Қуғындалу барысында қауымдастық жетекшілері Үндістанға өтіп кетті.

Хайдарабадтан 1776 жылы оралған Масум Әли Шах пен Тахир Декани тарихаттың силсаласын жаңғыртушы ретінде Иранда қайтадан бой көрсетті. Масум Әли Шах (1794-1798 жж.) Ширазда тұрақтап, осы жерді қауымдастықтың жаңа орталығы етті. Ол Наджарлар әулетінің (1796-1925 жж.) қолдауымен өз идеяларын кең көлемде насихаттаумен тарихаттың бір кезде айырылып қалған беделін қайтадан қалпына келтірді. Тіпті, ықпалын әжептәуір арттырды. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың ортасына дейін ниматуллашылар тұтастығын сақтай отырып ілгері дамыды. Алайда, ХІХ ғасырдың аяғына қарай ниматуллашылар өз ішінен бірнеше тармаққа бөлініп кетті. Бұлардың ішінде Гунабаттар тармағы тарихаттың негізін сақтай отырып, Иран тарихында маңызды қызмет атқарды.

Гунабаттар негізін Ана Мұхаммед Қазым Исфахани қажы (1876 ж.ө) қалады. Бұл кезде ниматуллашылардың Бидхуд пен Тегеранда негізгі екі орталығы болды. Сонымен бірге, Исфаханда, Керманшахта, Мешхадте, Реште, Хамаданда да ханакалары орналасты. Әу баста, ниматуллашылардың ілімін Ниматулла Уәли ұсынған рухани ұстаным мен діни тәжірибе негізін құрады. Бірақ, кейін тарихат біржолата шиттік бағытқа көшкен соң, белгілі бір деңгейде өзгерістерге ұшырады. Мысалы, өзгерістен соң ниматуллашылар өз аттарына хз.Әлидің атын қосып айтуды міндетті санады. Рухани кемелденуді жеті сатыдан, кейбір мүшелері қабілеттеріне қарай қырық пен жүз сатыға дейін көтерді. Қауымдастықтың кейбір тармақтары табысының 10 пайызын, кейбір тармақтары табысының 1/8 пайызын тарихатқа беруі тиіс еді. Сондай-ақ, ниматуллашылар Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) туған күні – «Мәуліт» мерекесімен бірге хз.Әлидің туған күнін мереке ретінде тойлайтын. Әлбетте, бұл ниматуллашылардың әз-пайғамбарға деген сенімінің бұзылғандығының көрінісі еді. Әсілі, Құранда «Ахзап» сүресінің 40-аятында Мұхаммед пайғамбарға (с.ғ.с.) басқаларды теңестіруге болмайтындығы анық айтылған. Яғни, ниматуллашылардың адамзаттың ардақтысы әз-пайғамбарды (с.ғ.с.) хз.Әлимен тең қоюы – олардың дәстүрлі Исламнан ауытқығандығын байқатады.

Сонымен қатар, ниматуллашылардың шииттік бағыттан болуы да, тарихаттың саяси тұрғыдан ортодоксальді Исламға қарама-қайшылығын әйгілейтін еді. Шииттік ағымдардың пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) қызы Фатима мен күйеу баласы хз.Әлиден тараған ұрпаққа ғана халифалық тиесілі деген саяси көзқарасы сүнниттік ұстанымға кереғар-тын. Бұл алғашқы халифат тізгінін ұстаған хз.Әбу Бәкір, хз.Омар, хз.Османның билігінің лигитимдігін жоққа шығару еді. Жалпы, Хақ діннің негізгі қайнар-көздерінде халифалық биліктің мұрагерлік жолмен берілетіндігі туралы дерек жоқ. Керісінше Құран Кәрімде: «Аллаға бой ұсынып, пайғамбарға, әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар» («Ниса» сүресі, 59-аят) – деп бұйырылған. Хақ Елшісі (с.ғ.с.) де: «Исламға сай ел билеген әміршілерге мойынсұныңдар», – дейді. Осы себептен де, дәстүрлі Ислам ғұламалары шииттік саяси ұстанымды теріске шығарады.

Дәстүрлі Ислам негіздерінде «тарихат» – «мухлистің (ықылас иесі) көңіл әлемін Хақ шуағына бөлейтін, қауыштыратын қағидаттар жүйесін құрайтын жол» мағынасын білдіреді. Әйтсе де, сопылықтың атын жамылып, Ислам құндылықтарын аяққа таптаған бұзылған тарихаттар осы жауһар ілімге ұдайы кері әсерін тигізіп келеді..