Әрбір мемлекет кезең-кезеңімен өз дамуы барысында қалыптасқан ұғымдарға дер кезінде жан-жақты түсінік беріп отыруы қажет. «Зайырлы» сөзі қазір сондай кең түсінік беруге зәру ұғымдардың біріне айналып отыр.
Әлемдік айналымда «зайырлы мемлекет» деген ұғым кеңінен қолданылады, ал «зайырлы адам» деген ұғым не ғылыми қолданыста, не көсемсөзде (публицистикада) кездеспейді. Тіпті «зайырлы қоғам» деген сөздің өзіне зиялы қауым мен сарапшылар қоғамдастығы күмәнмен қарайды.
«Зайырлы мемлекет» дегеніміз не? Ол – дін шариғатымен емес, заманауи құқықтық қағидаттармен басқарылатын жүйе. Сондықтан зайырлы мемлекет діннен бөлінген делінеді, бұл – мемлекеттік басқару және реттеу жүйесі діннен бөлінген деген сөз.
Бірақ қоғам діннен бөлінбейді, керісінше мемлекет қоғам мүшелерінің – өз азаматтарының діни сенім бостандығын қамтамасыз етеді. Барлық діндер заң алдында тең саналады, ешбір дін де, сонымен қатар дінсіздік те мемлекетте басымдыққа ие бола алмайды. Ешкімге дін ұстауға немесе ұстанбауға қатысты қысым көрсетілмейді.
Зайырлы мемлекетте сонымен қатар адамгершілік-өнегелілік қағидаттардан бастау алатын жоғары рухани құндылықтар, өзара құрмет, түсіністік, мәмілегерлік (толеранттылық) ұстанымдарына негізделген ұлтаралық және дінаралық татулық секілді мемлекеттің ішкі тұрақтылығы мен дамуына септесетін қағидаттар басшылыққа алынады.
Енді «зайырлы адам» деген ұғымға келейік. Егер ондай ұғым бар болса, оған қандай анықтама берер едік? Зайырлы адам – білімді, көзі ашық, зияткер (интеллектуал) адам, кәсіби маман, отаншыл тұлға, діндарларға және өзге дін өкілдеріне құрметпен қарай білетін жан делік, ал ол адамның өзінің дінге қатынасы қандай болмақ? «Зайырлы адам діннен бөлінген» дейміз бе? Онда оның атеистен қандай айырмашылығы қалады? Ол үшін «зайырлы» деген ұғымды бөлек қолданудың қандай мәні бар?
Атеизм – зайырлылықтың баламасы емес, ол өз алдына бөлек дүниетанымға жатады. Ал адам өзін діннен бөлекпін деп санаса, демек ол дінді ұстанбайды деген сөз.
Міне, осы жерде «зайырлы адам» деген ұғымның ішкі қайшылығы айқын көрінеді. Сондықтан әлемдік қауымдастықта, соның ішінде ұғымдарға сақ көрші Ресей елінде де ғылыми ортада, ресми құжат айналымында, БАҚ-тарда «зайырлы адам» деген ұғым қолданылмайды.
Өз кезінде бұл ұғымды пікірталас алаңына шығарып, оған анықтама беруге тырысқандар болды. Бірақ жоғарыда аталған дін ұстануға қатысты қайшылыққа келгенде мұндай ұғымды орнықтыру мүмкін еместігі еріксіз мойындалды.
Енді мына мәселенің басын ашып алайық: зайырлылық пен діндарлық екі бөлек дүние емес, оларды салалас (параллель) ұғымдар ретінде де, қарама-қарсы ұғымдар ретінде де қарастыруға болмайды.
Зайырлылық − мемлекеттің, ал діндарлық − жеке тұлғаның сипаты.
Зайырлы мемлекет аясындағы қоғам ішінде діндар да, дінсіз де, құдайды мойындағанмен, құлшылық жасамайтындар да қатар өмір сүре береді. Олардың барлығы да жоғарыда аталған зайырлылық қағидаттарын, зайырлы мемлекет заңнамаларын мойындамаса, оның аясында тіршілік ете алмас еді. Яғни зайырлы көзқарастарды қабылдап, олардың да дамуға құқылы екенін мойындау – зайырлы мемлекеттегі дінді-дінсіз әрбір азаматқа тән ерекшелік (тіпті өздері оны толық сезінбеген жағдайда да).
Әрбір дәстүрлі дінде зайырлылық қағидаттарымен үндесетін көзқарастар мен құндылықтар жеткілікті дәрежеде кездеседі. Әсіресе ата дініміз исламда зайырлылық қағидаттары мейлінше терең орныққан (бұл мәселеге қатысты «Зайырлылық және жоғары руханият – дәстүрлі құндылықтар негізі» атты мақаламыздан көбірек мәлімет ала аласыз). Ислам шариғаты мемлекетте өмір сүріп жатқан адам өмірінің барлық қоғамдық қырларын, барша қатынастарын реттеуге бағытталған, бұл орайда діндарлық деңгейіне қатысты ешбір алалау орын алмайды. Сондықтан шынайы мұсылман адам зайырлы көзқарастары да берік тұлға бола алады.
Айнұр Әбдірәсілқызы